Ανάμνηση των εγκαινίων του ναού της Υπεραγίας Θεοτόκου εν τοις Κύρου, 5 Μαΐου
Στο Λαυριωτικό Κώδικα διαβάζουμε ότι κατά την ημέρα αυτή τελείται ανάμνηση της γενόμενης ηλιακής εκλείψεως, η οποία έγινε το 1369 μ.Χ. και ήταν θαυμαστή, ώστε να φαίνονται τα άστρα και η ημέρα να τραπεί σε νύχτα.
Σύμφωνα με το Συναξάριον της Κωνσταντινουπόλεως, στις 5 Μαΐου τιμάται η αφιέρωση του Ναού της Υπεραγίας Θεοτόκου στην περιοχή του Κύρου στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα πιστεύεται ότι η τοποθεσία του ναού αυτού ταυτίζεται με το τέμενος Καλεντέρχανέ.
Ο εκκλησιαστικός ιστορικός του 14ου αιώνα Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος μας πληροφορεί για την ιστορία αυτού του ναού και τη σύνδεσή του με τα κοντάκια του Ρωμανού του Μελωδού. Αναφέρει ότι ο Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός διορίστηκε διάκονος στον ναό της περιοχής του Κύρου, αν και αρχικά ήταν τελείως άτεχνος και δυσάρεστος στη φωνή και στο ψάλσιμο των ύμνων. Εξαιτίας αυτού χλευαζόταν από πολλούς, παρά το γεγονός ότι τον εκτιμούσαν για τις αρετές του. Βασανισμένος από αυτή την κατάσταση, ο Ρωμανός, μετά από αγρυπνία της παραμονής των Χριστουγέννων στις Βλαχέρνες, πήγε στον Ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου στον Κύρου και ικέτευσε τη Θεοτόκο ενώπιον της θαυματουργής εικόνας της να του χαρίσει το χάρισμα της μελωδίας. Καθώς αποκοιμήθηκε κοντά στον άμβωνα, γύρω στα μεσάνυχτα, είδε τη Θεοτόκο να του δίνει έναν ειλητό να φάει. Αφού τον κατανάλωσε, έλαβε το επιθυμητό χάρισμα και ανεβαίνοντας στον άμβωνα έψαλε το κοντάκιο «Ἡ Παρθένος σήμερον». Αργότερα συνέθεσε πάνω από χίλια κοντάκια.
Ο Ξανθόπουλος αναφέρει επίσης ότι η περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως όπου χτίστηκε ο ναός της Θεοτόκου ονομαζόταν «Κύρου» εξαιτίας ενός από τους διασημότερους φιλανθρώπους και οικοδόμους του Βυζαντίου, του Κυρού Πανοπολίτου (Κύρος είναι η ελληνική μορφή του Cyrus), ο οποίος ήταν Ρωμαίος αξιωματούχος κατά την βασιλεία του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β΄ (408–450). Πριν οικοδομηθεί ο ναός, κάποιος ευσεβής έκρυψε μια εικόνα της Θεοτόκου μέσα σε ένα κυπαρίσσι. Αργότερα, με θαυμαστό τρόπο, το φως μιας κανδήλας έλαμπε από αυτό το κυπαρίσσι. Γι’ αυτόν τον λόγο, ανάμεσα στις πολυάριθμες ανακαινίσεις που πραγματοποίησε ο Κύρος στην Κωνσταντινούπολη, έκτισε και αυτόν τον ναό και τον αφιέρωσε για να στεγάζει την θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου. Έκτοτε ο ναός συνδέθηκε με το όνομά του. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ο Κύρος ήταν θαυμαζόμενος στην εποχή του ως ποιητής και αντικατέστησε την κοινή χρήση της λατινικής γλώσσας στις διοικητικές του υποθέσεις με την ελληνική. Το γεγονός αυτό προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη σημασία στο ότι ο Ρωμανός έλαβε το χάρισμα του κοντακίου σε ναό που είχε ανεγείρει ένας διάσημος ποιητής. Ο Κύρος εκοιμήθη το 457, έναν αιώνα πριν τον Ρωμανό τον Μελωδό που εκοιμήθη το 556· πιστεύεται επίσης ότι ο ναός αυτός περιείχε και λείψανα του Αγίου Ρωμανού.
Άλλες πηγές αναφέρουν ότι η εικόνα της Θεοτόκου στον Κύρου, γνωστή και ως Παναγία Κυριώτισσα, ήταν πηγή πολλών θαυμάτων και αποτελούσε έναν από τους ελάχιστους προσκυνηματικούς τόπους της Κωνσταντινουπόλεως, φημισμένο για τα λείψανά του, όπου οι προσκυνητές συνέρρεαν ιδιαίτερα για να τιμήσουν μια θαυματουργή εικόνα. Έτσι, ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει το όραμα ενός Μαρβρόπουλου, στον οποίο η εικόνα της Θεοτόκου στον Κύρου παρακαλούσε τους στρατιωτικούς αγίους να προστατεύσουν την Κωνσταντινούπολη, αλλά εκείνοι ήταν απρόθυμοι να το κάνουν. Μεταξύ των θαυμάτων του Αγίου Αρτεμίου υπάρχει επίσης το περιστατικό ενός άρρωστου παιδιού που θεραπεύτηκε στον Ναό της Θεοτόκου στον Κύρου, και όταν ο Άγιος Αρτέμιος εμφανίστηκε στη μητέρα του είπε: «Ο Χριστός ο Θεός μας, ο εκ της Θεοτόκου γεννηθείς, αυτός σε θεραπεύει».
