Τα μελομακάρονα και η ιστορία τους
Τα μελομακάρονα μαζί με τους κουραμπιέδες είναι τα δυο παραδοσιακά ελληνικά γλυκίσματα των Χριστουγέννων. Και παρά το γεγονός ότι τους κουραμπιέδες τους απολαμβάνουμε λίγο-πολύ όλο τον χρόνο, τα μελομακάρονα τα φτιάχνουμε και τα τρώμε μόνο κατά τη διάρκεια των γιορτών του δωδεκαημέρου.
Το μελομακάρονο είναι ελληνικό γλύκισμα που παρασκευάζεται βασικά από αλεύρι, σιμιγδάλι, λάδι, χυμό πορτοκαλιού και μέλι. Κατατάσσεται όπως και οι κουραμπιέδες στα πατροπαράδοτα εθνικά γλυκίσματα που θεωρούνται απαραίτητα σε κάθε ελληνική οικία ιδιαίτερα την περίοδο των Χριστουγέννων. Kαθιερώθηκε ως γλύκισμα του Δωδεκαημέρου, κυρίως από τους Μικρασιάτες Έλληνες και με το όνομα «φοινίκια».
Τυπικά συστατικά των μελομακάρονων είναι το αλεύρι και το σιμιγδάλι, ζάχαρη, ξύσμα ή και χυμός πορτοκαλιού, κονιάκ, κανέλα και άλλα αρωματικά, λάδι, μέλι και νερό. Το μελομακάρονο στην αγγλική γλώσσα λέγεται «small honey cake».
Ιστορικά, τα μελομακάρονα πιστεύεται ότι προέρχονται από τα αρχαία και μεσαιωνική μακαρία, που έτρωγαν στις κηδείες. Οι σταδιακές αλλαγές στη συνταγή και η προσθήκη βουτήξής τους στο μέλι οδήγησαν στα μελομακάρονα που ετυμολογικά προέρχεται από την ελληνική λέξη για το μέλι «μέλι» και «μακαριά».
Οι Έλληνες ετοίμαζαν αποξηραμένα παρασκευάσματα απο αλεύρι που άφηναν μαζί με λάδι και κρασί στους τάφους των νεκρών (των μακάρων)
μᾰκᾰρία: ἡ, εὐδαιμονία, μακαριότης, κενὴ μ. Λουκ. Ἑρμότ. 71, Πλοῖον ἢ Εὐχ. 12. - ἐντεῦθεν, κωμ. εὔφημ. ἔκφρασις ἀντὶ τοῦ ἐς κόρακας, ἄπαγ’ ἐς μακαρίαν Ἀριστοφ. Ἱππ. 1151· βάλλ’ εἰς μ. Πλάτ. Ἱππίας Μείζ. 293Α· ἐς μ. τὸ λουτρὸν Ἀντιφ. ἐν Ἀδήλ. 9· πρβλ. Ruhnk εἰς Τίμ.
Η θυσία της Μακαρίας. Ερυθρόμορφος απουλικός ελικωτός κρατήρας περίπου 360 π.Χ. Η Μακαρία θυσιάστηκε για να επαληθευθεί ο χρησμός σύμφωνα με τον οποίο μόνο αν θυσιαζόταν μια κόρη από αρχοντική γενιά θα νικούσαν οι Ηρακλείδες τους Αργείους. Μπάρι, Museo Arceologico Nazionale, 3648
Η Μακαρία ήταν κόρη του Ηρακλή και της Διηάνειρας, αδελφή του Ύλλου, του Γληνέα, του Οδίτη ή και του Κτήσιππου. Αυτή έσβησε τη φωτιά που έκαιγε τη σωρό του πατέρα της στην Οίτη. Με τα αδέλφια της πήγε ως ικέτιδα στον Μαραθώνα, όπου τους δέχθηκε ο Θησέας. Όμως ο Ευρυσθέας, που κυνηγούσε τους απογόνους του Ηρακλή, κίνησε πόλεμο εναντίον των Αθηναίων. Μόλις η Μακαρία πληροφορήθηκε τον χρησμό που έλεγε ότι η νίκη εναντίον του Ερεχθέα δεν θα ήταν δυνατή χωρίς ανθρώπινο θύμα, και μάλιστα από τη γενιά του Ηρακλή, προσφέρθηκε η ίδια εξασφαλίζοντας τη νίκη των Ηρακλειδών και των Αθηναίων. Στη μνήμη της κοντά στον Μαραθώνα οι Αθηναίοι έδωσαν το όνομά της σε μια πηγή. Ο μύθος αποτέλεσε το θέμα της τραγωδίας του Ευριπίδη Ηρακλείδες, χωρίς όμως εκεί να κατονομάζεται η ηρωίδα. Και επικράτησε η φράση βάλλ' εἰς Μακαρίαν ἡ ἐς Μακαρίαν (Σουίδ.), όταν έθετε κάποιος τον εαυτό του σε κίνδυνο.
Και μια σημείωση: Το μακεδονικό βασίλειο ιδρύθηκε στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. Το γενεαλογικό δέντρο του Περδίκκα, αλλά και το διευρυμένο με τις διάφορες προσθήκες καταδείκνυαν την ελληνική καταγωγή του πρώτου βασιλιά της Μακεδονίας από τον Ηρακλή. Απόηχος της καταγωγής αυτής ήταν και το έθιμο που παραδίδεται από τον ιστορικό Δούρι από τη Σάμο (4ος/3ος αι. π.Χ.). Σύμφωνα με αυτό οι κόρες των Μακεδόνων έσβηναν τη νεκρική πυρά του πατέρα τους, όταν αυτοί έμεναν άκληροι από αρσενικά παιδιά. Το έθιμο αυτό, σύμφωνα με τον ιστορικό, έχει τις ρίζες του στην παράδοση που θέλει την κόρη του Ηρακλή, Μακαρία, να σβήνει τη νεκρική πυρά του πατέρα της.
Η ανασκαφική ερευνά που έχει γίνει στη Μακεδονία τα τελευταία χρόνια αποκάλυψε διαλεκτικά κείμενα όπως αυτή η περίφημη επιγραφή από την Πέλλα (ο κατάδεσμος της Πέλλας) είναι ένα είδος κατάρας και μαγεία.
Κείμενο και μετάφραση :
1. [ΘΕΤΙ]ΜΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΟΦΩΝΤΟΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΑΜΟΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΩ ΚΑΙ ΤΑΝ ΑΛΛΑΝ ΠΑΣΑΝ ΓΥ 2. [ΝΑΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΗΡΑΝ ΚΑΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝ ΜΑΛΙΣΤΑ ΔΕ ΘΕΤΙΜΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΚΑΤΤΙΘΕΜΑΙ ΜΑΚΡΩΝΙ ΚΑΙ
3. [ΤΟΙΣ] ΔΑΙΜΟΣΙ ΚΑΙ ΟΠΟΚΑ ΕΓΟ ΤΑΥΤΑ ΔΙΕΛΕΞΑΙΜΙ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΟΙΗΝ ΠΑΛLIN ΑΝΟΡΟΞΑΣΑ 4. [ΤΟΚΑ] ΓΑΜΑΙ ΔΙΟΝΥΣΟΦΩΝΤΑ ΠΡΟΤΕΡΟΝ ΔΕ ΜΗ ΜΗ ΓΑΡ ΛΑΒΟΙ ΑΛΛΑΝ ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΛΛ Η ΕΜΕ
5. [ΕΜΕ ΔΙΕ ΣΥΝΚΑΤΑΓΗΡΑΣΑΙ ΔΙΟΝΥΣΟΦΩΝΤΙ ΚΑΙ ΜΗΔΕΜΙΑΝ ΑΛΛΑΝ ΙΚΕΤΙΣ ΥΜΩΝ ΓΙΝΟ
6. [ΜΑΙ ΦΙΛΙΑΝ ΟΙΚΤΙΡΕΤΕ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΦΙΛ[Ο]Ι ΔΑΓΙΝΑΓΑΡΙΜΕ ΦΙΛΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΗΜΑ ΑΛΛΑ 7. [....]Α ΦΥΛΑΣΣΕΤΕ ΕΜΙΝ Ο[ΠΙΩΣ ΜΗ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΑ[Υ]ΤΑ ΚΑΙ ΚΑΚΑ ΚΑΚΩΣ ΘΕΤΙΜΑ ΑΠΟΛΗΤΑΙ
8. [....]ΑΛ[-].ΥΝΜ.. ΕΣΠΛΗΝ ΕΜΟΣ ΕΜΕ ΔΕ [Ε]Υ[Δ]ΑΙΜΟΝΑ ΚΑΙ ΜΑΚΑΡΙΑΝ ΓΕΝΕΣΤΑΙ
9. [-]TO[.].[].[..]..Ε.Ε.Ω[?]Α.[.]Ε..ΜΕΓΕ [-]
1. Για τον γάμο της [Θετίζμας και του Διονυσοφώντα γράφω την κατάρα, και για όλες τις άλλες γο
2. [ναίκλες, χήρες και παρθένες, άλλα για την Θετίμα περισσότερο, και αναθέτω στον Μάκρωνα και
3. [τους] δαίμονες ότι μόνον όταν ξεθάψω και ξετυλίξω και ξαναδιαβάσω
. [τότε] τότε να παντρευτούν τον Διονυσοφώντα και όχι πριν και είθε να μην παντρευτεί άλλη γυναίκα, παρά μόνον εμένα
4 5. και είθε να γεράσω με τον Διονυσοφώντα και κανέναν άλλο. Ικέτιδά σου είμαι:
6. δείξτε ευσπλαχνία στην [ευνοούμενή] σας, αγαπημένοι δαίμονες, την Δαγίνα (;), γιατί με εγκατέλειψαν όλοι οι αγαπημένοι μου
7. παρακαλώ φυλάξτε με αυτά να μη συμβούν και με τρόπο κακό να χαθεί η Θετίμα
8. και σε μένα δώστε ευδαιμονία και μακαριότητα.
Στα μεσαιωνικά/βυζαντινά χρόνια, το νεκρώσιμο δείπνο συνολικά ονομαζόταν μακαρωνία και μακαρούνια, εκτός από τη μακαρία, σερβίρονταν και ζυμαρικά (όπως συμβαίνει και τα Ψυχοσάββατα, πάλι για την ενθύμηση των νεκρών), σε μορφή σούπας για τη μακαρία την σούπα των νεκρόδειπνων.
Οι Βυζαντινοί –που συνέχισαν αυτή την παράδοση– ονόμαζαν αυτό το φαγητό «μακαρωνία» (μακάριος + αιώνια) και τρώγοντας έκαναν για τον νεκρό την ευχή «αιώνια μακάριος».
Στη συνέχεια η λέξη πέρασε στα ιταλικά ως maccarone και επέστρεψε στα ελληνικά ως «μακαρόνια» (αντιδάνειο).
Το αντιδάνειο των μακαρονιών έγινε το πρώτο μισό του 19ου αιώνα στο Ναύπλιο, την πρώτη πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους όπου σε αυτή λειτούργησε το 1824 η πρώτη βιοτεχνία μακαρονιών. Μέχρι τότε τα μόνα ζυμαρικά που γνωρίζαμε ώς νεοέλληνες ήταν οι χυλοπίτες και ο τραχανάς ενώ ανγοούσαμε τα μακαρόνια των προγόνων μας.
Στην Ιωνία και στον Πόντο, τα μελομακάρονα τα έλεγαν “φοινίκια”, εξαιτίας του ροδοχρυσαφένιου χρώματός τους, όμως η συνταγή ήταν ελαφρώς διαφοροποιημένη, κυρίως ως προς το σιρόπιασμα, καθώς το μικρασιάτικο φοινίκι δεν ήταν τόσο σιροπιασμένο όσο το μελομακάρονο.Πάντως αυτό που σήμερα ονομάζουμε φοινίκι, είναι διαφορετικό γλυκό, απ’ αυτό που εννοούν οι Μικρασιάτες χρησιμοποιώντας τον όρο.
Σήμερα έχουμε τον μακάριο, ο ευτυχισμένος, που δεν έχει βάσανα και έγνοιες
※ Ἀλλὰ πλὴν τῶν ὑψίστων τῆς τέχνης, ὁ μακάριος οὗτος θυρωρὸς φαίνεται ἰκανώτατος νὰ ἐκτιμήσῃ καὶ ἄλλας ταπεινοτέρας ἀπολαύσεις (Εμμανουήλ Ροΐδης, Ο Αγιοπετρίτης)
Αλλά και τον μακαρίτη, ο, θηλ. μακαρίτισσα, η, ουσ. [<αρχ. μακαρίτης), αυτός που έχει πεθάνει. Λέγεται συνήθως με συμπάθεια, γιατί όποιος πεθαίνει, γλιτώνει από τα βάσανα της ζωής: «η τελευταία επιθυμία του μακαρίτη ήταν να 'ναι τα παιδιά του πάντα αγαπημένα». (Λαϊκό τραγούδι: σα ζούσε ο μακαρίτης μες στης ζωής του το βίο ό,τι έβλεπε στον κόσμο το έγραφε στο βιβλίο)
- έγινε μακαρίτης, πέθανε «δε μένει πια σ' αυτό το σπίτι ο τάδε που ζητάς, γιατί έγινε μακαρίτης πριν από πολύ καιρό»
- ήταν κοντός (ψηλός, χοντρός, αδύνατος) ο μακαρίτης! ειρωνικός υπαινιγμός σε κάποιον που φοράει ρούχο εντελώς έξω από τα μέτρα του και το υπονοούμενο είναι πως το πήρε από κάποιον που πέθανε: «ρε συ, ήταν κοντός ο μακαρίτης και τα μανίκια του σακακιού σου έρχονται στους αγκώνες! || ήταν ψηλός ο μακαρίτης και τα μπατζάκια σου έρχονται πάνω απ' τους αστραγάλους σου!»
- κάλλιο δειλός, παρά μακαρίτης, δηλώνει την αξία της ζωής: «για ψύλλου πήδημα δεν κάνω παλικαριές γιατί, κάλλιο δειλός, παρά μακαρίτης»
- στις εννιά του μακαρίτη, άλλος έρχεται στο σπίτι ή στις εννιά του μακαρίτη, άλλος μπήκε μέσ' στο σπίτι ή στις εννιά του μακαρίτη, άλλον έβαλε στο σπίτι, λέγεται ειρωνικά για τη χήρα εκείνη που, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα από το θάνατο του άντρα της, δημιούργησε ερωτικό δεσμό. (Λαϊκό τραγούδι: μια χήρα είχε ορκιστεί στο πρώτο της στεφάνι, αλλά δεν έμεινε πιστή στον όρκο που είχε κάνει. Στις εννιά
του μακαρίτη, άλλον έβαλε στο σπίτι).
Οι συνταγές για τα μελομακάρονα όπως και όλες άλλωστε οι συνταγές, διαφοροποιούνται από περιοχή σε περιοχή, αλλά κι από νοικοκυριό σε νοικοκυριό.
Τα καλύτερα μελομακάρονα που θα φάτε στην ζωή σας είναι αυτά της μαμάς σας, Όχι πάντα για την γεύση, αλλά κυρίως για τις μνήμες που κουβαλάνε.
