Η προσκύνηση των Μάγων και των ποιµένων στην ιστορία της τέχνης

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσεo, Αθήνα

Η προσκύνηση των ποιμένων είναι θεματικό σκηνικό, που έγινε αντικείμενο εκτεταμένης εικονογραφήσεως στη χριστιανική τέχνη. Σε αυτή, κάποιοι ανώνυμοι ποιμένες (βοσκοί) φθάνουν λίγη ώρα μετά τη Γέννηση του Χριστού στο σπήλαιο της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ. Συχνά εικονογραφείται σε συνδυασμό με την «προσκύνηση των Μάγων», οπότε και συνήθως τιτλοφορείται με τον δεύτερο τίτλο. Ο «ευαγγελισμός των ποιμένων», κατά τον οποίο άγγελος Κυρίου τους αναγγέλει τη γέννηση του Χριστού και τους συγκεντρώνει στη φάτνη του, είναι ένα ξεχωριστό θέμα στη χριστιανική εικονογραφία.

Bronzino, 31 December 1538

Η βιβλική αναφορά

Η προσκύνηση των ποιμένων αναφέρεται στο β΄ κεφάλαιο του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου και σε κανένα άλλο από τα τέσσερα κανονικά Ευαγγέλια. Ο Λουκάς γράφει ότι ένας άγγελος εμφανίσθηκε σε μία ομάδα ποιμένων, λέγοντάς τους πως ο Μεσσίας είχε γεννηθεί στη Βηθλεέμ. Αμέσως μετά εμφανίζεται πλήθος αγγέλων που υμνούν τον Θεό λέγοντας «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (στίχος 14). Αυτός ο «ευαγγελισμός των ποιμένων», αν και ξεχωριστό θέμα στη χριστιανική τέχνη, περιλαμβάνεται σε κάποιες περιπτώσεις στη σκηνή της Γεννήσεως ως περιφερειακό στοιχείο, παρά το ότι έλαβε χώρα πριν από την προσκύνηση, όπως στον πίνακα του Ντομένικο Γκιρλαντάιο το 1485, όπου διακρίνεται στην άνω αριστερή γωνία. Ο Γκιρλαντάιο δείχνει επίσης από κάτω τους μία ακολουθία που περιλαμβάνει τους Μάγους που έρχονται με τα δώρα τους.

Duccio di Buoninsegna, 1308–1311

Οι βοσκοί, όπως εξιστορείται στη συνέχεια, σπεύδουν στη Βηθλεέμ για να επισκεφθούν τον Ιησού Χριστό και διαδίδουν αυτό που τους ειπώθηκε για το πρόσωπό του, προτού επιστρέψουν στα κοπάδια τους, εξυμνώντας τον Θεό «ἐπὶ πᾶσιν οἷς ἤκουσαν καὶ εἶδον καθὼς ἐλαλήθη πρὸς αὐτούς.» (στ. 20). Η δήλωση αυτή υπονοεί τον συνδυασμό της μαρτυρίας αυτοπτών μαρτύρων με τη θεϊκή αποκάλυψη.

Giotto, περ. 1320

Στην τέχνη

Η σκηνή της προσκύνησης των ποιμένων συνδυάζεται πολύ συχνά με την προσκύνηση των Μάγων, κάτι που δίνει μια ισορροπημένη οπτικά σύνθεση, καθώς οι δύο ομάδες συνήθως καταλαμβάνουν αντίθετες πλευρές της εικόνας, αμφοτέρωθεν των κεντρικών μορφών, και παραπέμπουν στη θεολογική ερμηνεία κατά την οποία οι δύο ομάδες, μία των Εβραίων (οι ποιμένες) και μία των εθνικών-αλλόθρησκων (οι Μάγοι), αντιπροσωπεύουν όλους τους λαούς της Γης ανάμεσά τους. Αυτός ο συνδυασμός βρίσκεται σε απεικονίσεις επάνω σε φιάλες όπου οι προσκυνητές των Αγίων Τόπων έβαζαν ιερό έλαιο από τα προσκυνήματα, κατασκευής του 6ου αιώνα από τεχνίτες της βυζαντινής τότε Παλαιστίνης (Palaestina Prima).

Η προσκύνηση των ποιμένων είναι ελαιογραφία του Έλληνα ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο), που ολοκληρώθηκε το τελευταίο έτος της ζωής του καλλιτέχνη. Πραγματεύεται το ομώνυμο παραδοσιακό θέμα στη χριστιανική τέχνη. Ο Θεοτοκόπουλος ζωγράφισε το έργο αυτό για να τοποθετηθεί πάνω από τον ίδιο του τον τάφο, στον ναό της Μονής του Αγίου Δομήνικου του Παλαιού, στο Τολέδο. Η υπογραφή του ζωγράφου στην ελληνική γλώσσα είναι ορατή στην κάτω αριστερή γωνία του έργου

Στην Αναγεννησιακή τέχνη, υπό την επίδραση ιστοριών από την κλασική αρχαιότητα (π.χ. του Ορφέα), οι ποιμένες αναπαρίστανται μερικές φορές κρατώντας μουσικά όργανα.[2] Μία γοητευτική αλλά ασυνήθιστη μικρογραφία στις Ώρες της La Flora στη Νάπολη δείχνει τους βοσκούς να παίζουν μουσική στο Θείο Βρέφος, καθώς η Παναγία στέκεται χαρούμενη στη μια πλευρά.

Πολλοί καλλιτέχνες έχουν ζωγραφίσει την προσκύνηση των ποιμένων. Μερικοί από τους πλέον γνωστούς και τα αντίστοιχα έργα τους είναι:

Κορρέτζο: «Η Γέννηση» , Gemäldegalerie Alte Meister, Δρέσδη

Καραβάτζο: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Museo Regionale, Μεσσήνη

Ντομενικίνο: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, Εδιμβούργο

Τζορτζόνε: «Η προσκύνηση των ποιμένων» («Allendale Nativity»), Εθνική Πινακοθήκη (NGA) της Ουάσινγκτον

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη

Αδελφοί Le Nain: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου

Χούγκο φαν ντερ Χους: Τρίπτυχο Πορτινάρι, Ουφίτσι, Φλωρεντία

Λορέντσο ντι Κρέντι: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Ουφίτσι

Αντρέα Μαντένια: Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (Νέα Υόρκη)

Έντουαρντ Μπερν - Τζόουνς: υαλογραφία στον ναό της Αγίας Τριάδας της Βοστώνης

Τζόττο: τοιχογραφία στο Παρεκκλήσιο Σκροβένι, Πάντοβα