Παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας στις Γερμανοβουλγάρικες Δυνάμεις, 26 Μαΐου 1916
Στις 26 Μαΐου 1916, εν μέσω της φλεγόμενης Ευρώπης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της εσωτερικής κρίσεως που μαστίζει το ελληνικό κράτος, η Ανατολική Μακεδονία παραδίδεται αμαχητί στις γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις, ύστερα από πολιτική απόφαση της κυβέρνησης Αλεξάνδρου Σκουλούδη, σε συμφωνία με τον αναπληρωτή επιτελάρχη του Στρατού Ιωάννη Μεταξά και τη συναίνεση του βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την απαρχή της Β΄ Βουλγαρικής Κατοχής στην περιοχή (1916–1918), μίας από τις πλέον σκληρές και αιματηρές περιόδους της νεώτερης ελληνικής ιστορίας.
Ιστορικό Πλαίσιο
Η Ελλάδα, τον Μάιο του 1916, τελεί σε καθεστώς ουδετερότητας, τυπικώς εκτός του Μεγάλου Πολέμου, αλλά στην ουσία βυθισμένη σε βαθύτατο εθνικό διχασμό. Από τη μία πλευρά βρίσκεται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄, με φιλογερμανικές διαθέσεις λόγω των στενών δεσμών με τον Γερμανό Κάιζερ (ήταν σύζυγος της Σοφίας, αδελφής του Κάιζερ), και από την άλλη ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που υποστηρίζει τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ (Αγγλία–Γαλλία–Ρωσία). Η κυβέρνηση Σκουλούδη, ουσιαστικώς εκτελεστικό όργανο του ανακτόρου, διορίζεται από τον βασιλιά, και υιοθετεί ουδετερόφιλη πολιτική με εμφανείς φιλογερμανικές αποχρώσεις.
Στο μεταξύ, η Αντάντ έχει ήδη αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη (1915), εγκαθιστώντας το Μακεδονικό Μέτωπο υπό τον Γάλλο στρατηγό Σαράιγ, παραβιάζοντας μεν την ελληνική ουδετερότητα, αλλά με στόχο την ανάσχεση της βουλγαρικής προέλασης. Οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις που σταθμεύουν στην Ανατολική Μακεδονία βρίσκονται σε εξαιρετικά επισφαλή θέση, εγκαταλελειμμένες από τη διοίκηση των Αθηνών.
Το Γεγονός της Παράδοσης
Στις 26 Μαΐου/8 Ιουνίου 1916 (παλαιό/νέο ημερολόγιο), οι ελληνικές αρχές, μετά από διαβουλεύσεις μεταξύ του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Σκουλούδη, του Ιωάννη Μεταξά και του Βασιλέως, αποφασίζουν να παραδώσουν αμαχητί την Ανατολική Μακεδονία στις γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις. Το σχέδιο παραδόσεως είχε προετοιμαστεί νωρίτερα και προβλεπόταν ότι ο ελληνικός στρατός θα παρέμενε παθητικός και ουσιαστικώς θα επιτρεπόταν η είσοδος των Βουλγάρων χωρίς αντίσταση.
Οι ελληνικές μονάδες του Δ΄ Σώματος Στρατού, υπό τον υποστράτηγο Χατζανέστη, διατάσσονται να μην αντισταθούν. Καθώς οι Βούλγαροι εισέρχονται στην περιοχή, καταλαμβάνουν τις πόλεις Σέρρες, Δράμα, Καβάλα, Ξάνθη και Κομοτηνή, θέτοντας την Ανατολική Μακεδονία υπό κατοχή. Σε αντίθεση με τους Γερμανούς συμμάχους τους, οι Βούλγαροι εφαρμόζουν πολιτική εθνοκάθαρσης, εκβουλγαρισμού και ωμής καταστολής των ελληνικών πληθυσμών.
Η Τραγωδία του Δ΄ Σώματος Στρατού
Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1916, μετά από αλλεπάλληλες πιέσεις, το Δ΄ Σώμα Στρατού, απομονωμένο και εκτεθειμένο, εξαναγκάζεται να παραδοθεί. Περίπου 6.500 Έλληνες αξιωματικοί και στρατιώτες μεταφέρονται, με τη συναίνεση της γερμανικής διοίκησης, στο Γκέρλιτς της Σαξονίας (Γερμανία), όπου και παραμένουν ουσιαστικά αιχμάλωτοι έως το τέλος του πολέμου (1918), υπό δυσχερείς συνθήκες, αν και χωρίς ταπεινωτική μεταχείριση.
Η Β΄ Βουλγαρική Κατοχή (1916–1918)
Η κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους υπήρξε ιδιαιτέρως σκληρή. Επιβλήθηκαν μέτρα εξαναγκαστικού εκβουλγαρισμού, κατασχέσεις περιουσιών, απελάσεις και μετακινήσεις πληθυσμών. Εκατοντάδες Έλληνες εκτελέστηκαν ή πέθαναν από πείνα και κακουχίες, ενώ χιλιάδες μεταφέρθηκαν σε καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία. Η κατοχή αυτή καταγράφηκε στη συλλογική μνήμη ως μία από τις πλέον τραυματικές περιόδους της νεότερης μακεδονικής ιστορίας.
Συνέπειες και Ιστορική Κρίση
Η αμαχητί παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας καταδείκνυε όχι απλώς την εσωτερική διάσπαση του ελληνικού κράτους, αλλά και την προτεραιότητα που έδινε το παλάτι στη στρατηγική ουδετερότητας έναντι της εθνικής ακεραιότητας. Η πράξη αυτή ερμηνεύτηκε από πολλούς ως έμμεση συνδιαλλαγή με τις Κεντρικές Δυνάμεις και αποτέλεσε καταλύτη για τις επόμενες εξελίξεις: τη δημιουργία της Προσωρινής Κυβέρνησης Εθνικής Άμυνας υπό τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη (Σεπτέμβριος 1916) και εν τέλει την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο (Ιούνιος 1917), μετά την ανατροπή του Κωνσταντίνου και την επανεγκατάσταση του Βενιζέλου.
Η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας το 1916 αποτελεί μια σκοτεινή και επώδυνη σελίδα της ελληνικής ιστορίας, σύμβολο της καταστροφικής επίδρασης του εθνικού διχασμού. Η απώλεια εθνικού εδάφους χωρίς μάχη, οι θυσίες των αμάχων υπό την κατοχή και η περιπέτεια του Δ΄ Σώματος Στρατού αναδεικνύουν την τραγικότητα της περιόδου και την ανάγκη ιστορικής μνήμης, μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες και με επίγνωση των διδαγμάτων της εθνικής ενότητας.
