Αναστενάρια

Στις 21 Μαΐου Κωνσταντίνου και Ελένης, οι κάτοικοι της Αγ. Ελένης γιορτάζουν τα Αναστενάρια και είναι ίσως το πιο αμφιλεγόμενο έθιμο της χώρας, αλλά και από τα πιο παλιά. Με ρίζες από το χωριό Κωστή της Ανατολικής Ρωμυλίας, το “έφεραν” οι Έλληνες με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1922.

Το έθιμο σύμφωνα με τις έρευνες που έγιναν έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα αν και οι αναστενάρηδες εμφανίζονται με χριστιανικές εικόνες στα χέρια τους. Οι αναστενάρηδες μαζεύονται στο 'κονάκι' ένα δωμάτιο όπου προσεύχονται και αυτοσυγκεντρώνονται. 

Κάθε νέος αναστενάρης πρέπει πρώτα να μυηθεί και μετά να πάρει μέρος στην γιορτή. Δεν υπάρχει σαφής περιορισμός όσον αφορά το φύλο, την ηλικία ή την θρησκεία του αναστενάρη. Μετά την μύηση μπορεί να πάρει μέρος στο πάτημα των κάρβουνων όπως και οι υπόλοιποι, πράγμα που δεν μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά λόγω των υψηλών θερμοκρασιών που αναπτύσσονται στα κάρβουνα.

Σε ένα συγκεκριμένο χώρο, ανάβουν φωτιά σε μεγάλη έκταση και όταν κοπάσει η φωτιά, στα αναμμένα πλέον κάρβουνα, με εικόνες στα χέρια χορεύουν και περπατούν με την μουσική υπόκρουση των ζουρνάδων και του νταουλιού. Ο αρχηαναστενάρης και οι υπόλοιποι μειούμενοι σε αυτό το ανεξήγητο φαινόμενο, ακολουθούν το ρυθμό της μουσικής, ο οποίος είναι συγκεκριμένος και χωρίς εναλλαγές, χορεύοντας πάνω στα κάρβουνα με ψυχεδελικό τρόπο.

Εφημερίδα Μακεδονία. Φύλλο: 23/5/1957, Σελίδα: 1

Πολλοί από τους κατοίκους του χωριού είναι Αναστενάρηδες, συμμετέχουν δηλαδή σε μια πανάρχαια τελετουργία πυροβασίας που γίνεται στο χωριό κατά την πανήγυρη των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, 20 και 21 Μάη, αλλά και στο μικρό πανηγύρι, το χειμωνιάτικο την παραμονή και την ημέρα της γιορτής του Αγίου Αθανασίου (17 και 18 Γενάρη).

Εφημερίδα Μακεδονία. Φύλλο: 23/5/1957, Σελίδα: 3

Στη διάρκεια των πανηγυριών αυτών τελείται το έθιμο Αναστενάρια, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στις παγανιστικές τελετές, πέρασε στις διονυσιακές τελετές αργότερα και διατηρήθηκε ως τις μέρες μας στην Ελλάδα από πυρήνες αναστενάρηδων που υπάρχουν στην Αγία Ελένη Σερρών, στην Κερκίνη Σερρών, στον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, σε μερικά χωριά του Έβρου και σε ένα χωριό της Δράμας. Το ιστορικό του εθίμου αναφέρεται σε ένα θρύλο κατά τον οποίο η εκκλησία του χωριού Κωστί της Ανατολικής Θράκης, αφιερωμένη στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη, πήρε φωτιά και οι κάτοικοι του χωριού, προσπαθώντας να σώσουν τις εικόνες και τα ιερά κειμήλια, μπήκαν μέσα στον φλεγόμενο Ναό και άρπαξαν ό,τι βρήκαν μπροστά τους. Διαπίστωσαν έπειτα ότι κανείς δεν είχε καεί ή τραυματιστεί. Το απέδωσαν στη Χάρη του Αγίου κι από τότε τελούν το έθιμο αυτό.

Η επίσημη εκκλησία θεωρεί ότι το έθιμο είναι ειδωλολατρικό και δεν το αποδέχεται ως χριστιανικό. Έτσι στον Λαγκαδά και στη Δράμα οι μητροπολίτες δεν επιτρέπουν στους αναστενάρηδες να πατούν στη φωτιά με την απειλή του αφορισμού. Οι μητροπολίτες των Σερρών παραδοσιακά «κάνουν τα στραβά μάτια» κι έτσι στα χωριά των Σερρών Κερκίνη και Αγία Ελένη γίνονται μέχρι σήμερα τα Αναστενάρια. Στα εκεί πανηγύρια των αναστενάρηδων μάλιστα, έρχονται συχνά και αναστενάρηδες από μέρη που τελούν υπό απαγόρευση και τελούν το έθιμό τους στην «εξορία». Το χειμωνιάτικο πανηγύρι δεν είναι πολύ γνωστό αλλά του Αγίου Κωνσταντίνου μαζεύονται τουρίστες από όλον τον κόσμο να παρακολουθήσουν την τελετουργία, επιστήμονες από παντού έρχονται να μελετήσουν το φαινόμενο της ακαΐας που συμβαίνει στην τελετή. Οι αναστενάρηδες συγκεντρώνονται στο «κονάκι» τους από νωρίς, και αρχίζουν μια διαδικασία μύησης κι έκστασης με μουσική από λύρα θρακιώτικη και νταούλι, συνεχίζουν με ένα χορό κι όταν έρθουν σε απόλυτη έκσταση παίρνουν από την αρχιαναστενάρη τα «σημάδια» (μικρά τάματα των εικόνων) και τις εικόνες και ξυπόλητοι μπαίνουν και χορεύουν στα αναμμένα κάρβουνα, θράκα μιας μεγάλης πυράς που έχει στηθεί από νωρίς στην πλατεία του χωριού.

Εφημερίδα Μακεδονία. Φύλλο: 24/5/1960, Σελίδα: 3

Τα Αναστενάρια γενικά, είναι ένα παραδοσιακό ελληνικό  θρησκευτικό έθιμο - γιορτή, κύριο χαρακτηριστικό του οποίου είναι η εκτέλεση πυροβασίας, δηλαδή βαδίσματος με γυμνά πόδια πάνω σε ένα στρώμα πυρακτωμένων κάρβουνων.

Εφημερίδα Εμπρός. Φύλλο: 15/5/1945, Σελίδα: 2

Το έθιμο το έχουν και οι Βούλγαροι οι οποίοι σύμφωνα με την Εταιρεία Ψυχικών Ερευνών το διεκδικούσαν σε μια προσπάθεια να δείξουν μια σύνδεση τους με τους αρχαίους Θράκες που στην πραγματικότητα δεν έχουν την παραμικρή σχέση. Τελικά το 2009, το τελετουργικό της πυροβασίας (ένα μόνο τμήμα από τα Αναστενάρια) συμπεριλήφθηκε στον Κατάλογο  Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO , καθώς και στη Ζωντανή Κληρονομιά της Βουλγαρίας. 

Πιθανολογείται ότι τα Αναστενάρια είναι επιβίωση αντίστοιχων θρησκευτικών πρακτικών της αρχαιότητας και συγκεκριμένα πρακτικών από τη λατρεία του Διόνυσου. Ενώ ορισμένοι μύθοι αναφέρουν ότι το έθιμο ξεκίνησε τον Μεσαίωνα, όταν η εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου στην πρώτη τους κατοικία στο Κωστή, τώρα στη Βουλγαρία , άρχισε να καίγεται και από μέσα ακούγονταν φωνές αγίων που ζητούσαν βοήθεια. Οι χωρικοί που αντιστάθηκαν γενναία στις φλόγες για να τους σώσουν παρέμειναν αλώβητοι, προστατευμένοι από τους αγίους.

Αναστενάρια στο Λαγκαδά. Εφημερίδα Μακεδονία. Φύλλο: 22/5/1957, Σελίδα: 3

Τα Αναστενάρια γίνονται σήμερα στην Αγία Ελένη Σερρών, στην Κερκίνη Σερρών στο Στρυμωνικό Σερρών, στο Λαγκαδά, στη Μελίκη Ημαθίας και στη Μαυρολεύκη της Δράμας. 

Αναστενάρια στο Λαγκαδά. Εφημερίδα Μακεδονία. Φύλλο: 22/5/1957, Σελίδα: 1

Συνδέονται δε με τη γιορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 Μαΐου. Οι εκδηλώσεις ξεκινάνε την παραμονή της 21ης Μαΐου και τελειώνουν το βράδυ της 23ης.

Το όνομα αναστενάρια πάρθηκε από το αναστενάρι, το εικόνισμα που κρατούν σ' όλη τη διάρκεια της γιορτής στα χέρια τους και που θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων.

Η γιορτή αρχίζει με ξέφρενο χορό, με τη συνοδεία του ταμπούρλου και με ψαλμωδία ύμνων. Κατόπιν γίνεται η ζωοθυσία (τη δεύτερη μέρα), όπου το κρέας του σφαγμένου ζώου μοιράζεται στις οικογένειες του χωριού. Αρχίζει πάλι ο χορός και το φαγοπότι και σαν κλείσιμο έρχεται η πυροβασία. Κατά τη φάση αυτή ορισμένοι από τους συμμετέχοντες, εκστασιασμένοι από την πίστη τους, ρίχνονται στα αναμμένα κάρβουνα και χορεύουν κρατώντας στα χέρια τους ένα εικόνισμα ή ένα Ευαγγέλιο.

Αναστενάρηδες

Αναστενάρηδες είναι οι Έλληνες πιστοί ενός λατρευτικού εθίμου πυροβασίας που λέγεται Αναστενάρια και προέρχεται από την Ανατολική Θράκη.

Οι αναστενάρηδες είναι άτομα μυημένα στην τελετουργία του εθίμου αυτού. Η μύηση διαρκεί πολλά χρόνια και ο αρχιαναστενάρης είναι αυτός που κρίνει πότε ο μυούμενος είναι έτοιμος για πυροβασία, αλλά και κάθε φορά, ποιοι από τους αναστενάρηδες θα πατήσουν στα κάρβουνα. Δεν είναι γνωστό γιατί η κοινωνία των αναστενάρηδων είναι κλειστή, είναι βέβαιο όμως ότι διακατέχονται από βαθιά πίστη στο θρύλο και στον προστάτη-άγιο και ότι τη στιγμή της πυροβασίας φαίνεται να βρίσκονται σε έκσταση. Σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει και ο βασικός εμψυχωτής της ομάδας, ο αρχιαναστενάρης. Σ' αυτόν οφείλεται και η στενή σχέση που έχουν μεταξύ τους, όπως και η αφοσίωσή τους στο έθιμο.

Ένας αναστενάρης μπορεί να είναι πυροβάτης, μπορεί και όχι. Από αυτούς που είναι πυροβάτες, δεν πατούν όλοι σε κάθε τελετή. Τούτο εξαρτάται από την ψυχική τους κατάσταση και κρίνεται στη διάρκεια της εισόδου σε έκσταση από τον αρχιαναστενάρη. Ο αρχιαναστενάρης των τελευταίων χρόνων (από τα μέσα της δεκαετίας του '90) δεν είναι πυροβάτης. Η επιλογή του αρχιαναστενάρη γίνεται σε ειδική τελετή με κριτήριο τη βαθιά γνώση των μυστικών και πολύ σπάνια έχουν παρατηρηθεί διαφωνίες στο θέμα αυτό μεταξύ των αναστενάρηδων.

Ιεραρχία

Ανάμεσα στους αναστενάρηδες υπάρχει ιεραρχία. Έτσι κάποιοι εκλεκτοί θα διατηρήσουν στα σπίτια τους τις εικόνες, τα τάματα, τα μαντήλια και τα σημάδια (ιερά κειμήλια, στοιχεία της τελετουργίας), τα οποία στην επόμενη τελετή θα συγκεντρωθούν στο κονάκι, το ιερό άντρο των αναστενάρηδων, όπου γίνεται η διαδικασία της έκστασης και ο χορός που κορυφώνεται με την πυροβασία. Η όλη διαδικασία γίνεται με μουσική κάλυψη από έντονο ρυθμικό νταούλι και μονότονο ήχο θρακιώτικης λύρας. Ο σκοπός αυτός περνά από οργανοπαίχτη σε οργανοπαίχτη σε οικογενειακή, συχνά, βάση και κρατά πολλά χρόνια, όπως και η μύηση των αναστενάρηδων. Αναστενάρηδες είναι όλοι οι συμμετέχοντες στις τελετές με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κι όχι μόνο οι πυροβάτες.