Το τζυκανιστήριο ήταν ένα είδος σταδίου ή ειδικά διαμορφωμένου χώρου, όπου διεξαγόταν το τζυκάνιο – ένα αγώνισμα που θύμιζε το σύγχρονο πόλο. Είναι ένα από τα πρώτα ομαδικά αθλήματα με βαθιές βασιλικές ρίζες.
Μπορεί να συναντήσει κάποιος αναφορές ακόμη και στην εποχή του βασιλιά της Περσίας, Δαρείου. Στον Μεσαίωνα ευδοκιμούσε από την Κωνσταντινούπολη ως την Ιαπωνία. Και δεν είναι επίσης τυχαίο ότι σε πολλά παλάτια της Ευρώπης υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλές τον 18ο αλλά και τον 19ο αιώνα.
Η ονομασία του προέρχεται από τη μεσοπερσική λέξη čaukān ή čōkān, που αναφέρεται στο ξύλινο ραβδί με το οποίο οι παίκτες χτυπούσαν τη μπάλα. Το παιχνίδι αυτό υιοθετήθηκε από τους Βυζαντινούς, πιθανότατα κατά την επαφή τους με την περσική παράδοση της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, και εντάχθηκε σταδιακά στην αριστοκρατική ψυχαγωγία και την αυτοκρατορική αυλή.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ιωάννη Κίνναμου (263.17–264.11), το τζυκάνιο παιζόταν από δύο ομάδες ιππέων, οι οποίοι κρατούσαν μακριά μπαστούνια που στην άκρη τους έφεραν δίχτυ. Με αυτά προσπαθούσαν να προωθήσουν μια δερμάτινη σφαίρα, περίπου στο μέγεθος μήλου, προς την εστία της αντίπαλης ομάδας. Το άθλημα ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στους κόλπους της βυζαντινής αριστοκρατίας και θεωρούνταν ένδειξη ευγενούς άσκησης και δεξιοτεχνίας. Ο Αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ (867–886) διακρινόταν στο τζυκάνιο για την επιδεξιότητά του, ενώ ο γιος του, Αυτοκράτορας Αλέξανδρος (912–913), πέθανε από εξάντληση μετά τη συμμετοχή του σε αγώνα. Παρομοίως, ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081–1118) τραυματίστηκε κατά τη διάρκεια παιχνιδιού με τον στενό του φίλο Τατίκιο. Τέλος, ο Ιωάννης Α΄ της Τραπεζούντας (1235–1238) βρήκε τον θάνατο ύστερα από σοβαρό τραυματισμό που υπέστη ενόσω έπαιζε.
Το τζυκανιστήριο του Μεγάλου Παλατιού της Κωνσταντινούπολης
Το Μέγα Παλάτιον της Κωνσταντινούπολης διέθετε τζυκανιστήριο, το οποίο κατασκευάστηκε αρχικά επί βασιλείας του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β΄ (408–450) στο νοτιοανατολικό άκρο του παλατιανού συγκροτήματος. Το αρχικό αυτό τζυκανιστήριο κατεδαφίστηκε αργότερα από τον Αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄, προκειμένου να ανεγερθεί στη θέση του ο ναός της λεγόμενης Νέας Εκκλησίας. Ωστόσο, το τζυκανιστήριο ξαναχτίστηκε λίγο ανατολικότερα, σε μεγαλύτερες διαστάσεις, και συνδεόταν με τη Νέα Εκκλησία μέσω δύο στοών, που του προσέδιδαν αρχιτεκτονική ενότητα με το ευρύτερο παλατινό σύνολο. Αντίστοιχες εγκαταστάσεις δεν περιορίζονταν μόνο στην Κωνσταντινούπολη· τζυκανιστήρια απαντούν και σε άλλες σημαντικές πόλεις του βυζαντινού κόσμου, όπως στη Σπάρτη, την Έφεσο και την Αθήνα, γεγονός που μαρτυρεί τη διάδοση και το κύρος του αγωνίσματος στον βυζαντινό χώρο.
Το Μέγα Παλάτιο της Κωνσταντινούπολης περιλάμβανε και τζυκανιστήριο, το οποίο ιδρύθηκε αρχικά από τον Αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β΄ (408–450) στο νοτιοανατολικό άκρο του παλατιανού περιβόλου. Το αρχικό οικοδόμημα κατεδαφίστηκε από τον Βασίλειο Α΄, προκειμένου να ανεγερθεί στη θέση του ο ναός της Νέας Εκκλησίας — ένα από τα σημαντικότερα λατρευτικά οικοδομήματα της Μακεδονικής δυναστείας. Το τζυκανιστήριο όμως επανιδρύθηκε, σε μεγαλύτερη κλίμακα, λίγο ανατολικότερα από την αρχική του θέση, και συνδεόταν με τη Νέα Εκκλησία μέσω δύο στοών, γεγονός που υποδεικνύει την ένταξή του στον ευρύτερο τελετουργικό και αρχιτεκτονικό χώρο του παλατιού.
Η ύπαρξη τζυκανιστηρίων δεν περιοριζόταν αποκλειστικά στην πρωτεύουσα· αντίστοιχες εγκαταστάσεις απαντώνται και σε άλλες σημαντικές πόλεις της Αυτοκρατορίας, όπως στη Σπάρτη, την Έφεσο και την Αθήνα. Οι νεότεροι ιστορικοί ερμηνεύουν την παρουσία αυτών των χώρων άθλησης ως ένδειξη της ύπαρξης μιας ισχυρής και ακμαίας αστικής αριστοκρατίας στις επαρχίες — κοινωνικών στρωμάτων που είχαν τη δυνατότητα να συντηρούν ιππικούς αγώνες και να μετέχουν σε δραστηριότητες υψηλού κοινωνικού κύρους, κατά το πρότυπο της αυλικής ζωής της Κωνσταντινούπολης.
Τα τζυκανιστήρια, πέρα από τον αθλητικό και ψυχαγωγικό τους ρόλο, χρησιμοποιήθηκαν κατά περιόδους και ως χώροι δημόσιων βασανιστηρίων και εκτελέσεων. Η διπλή αυτή χρήση τους μαρτυρείται σε ιστορικές πηγές, ιδιαίτερα για τα τζυκανιστήρια της Κωνσταντινούπολης και της Εφέσου. Οι ανοιχτοί αυτοί χώροι, λόγω της μεγάλης τους χωρητικότητας και της προβολής που προσέφεραν, αξιοποιήθηκαν από την αυτοκρατορική εξουσία για τη δημόσια επίδειξη τιμωριών, λειτουργώντας ως σκηνή παραδειγματισμού και επιβολής τάξεως στο κοινωνικό σώμα.
Μια καλή έρευνα για το θέμα είναι αυτήν της Μαρίας Π. Αλυσανδράτου : ΕΔΩ
