Τελικά, ποιος ήταν ο φιλόσοφος Σωκράτης;

Ο Σωκράτης υπήρξε ένα από τα πιο αινιγματικά και εμβληματικά πρόσωπα της παγκόσμιας φιλοσοφικής παράδοσης. Κι όμως, το πρόσωπο αυτό δεν μας είναι γνωστό άμεσα. Δεν άφησε πίσω του ούτε μία λέξη γραπτή. Ό,τι γνωρίζουμε για τη ζωή, τη διδασκαλία και τη σκέψη του έρχεται από άλλους. Έτσι, γεννήθηκε η ανάγκη για διάκριση ανάμεσα στον ιστορικό Σωκράτη και τον διαμορφωμένο Σωκράτη: τον φιλόσοφο όπως τον απεικόνισαν οι μαθητές και οι σύγχρονοί του, κυρίως ο Πλάτων.

Αυτός ο διαμορφωμένος Σωκράτης δεν είναι ψεύτικος — αλλά δεν είναι και αυτούσιος. Είναι ένα πρόσωπο ανακατασκευασμένο, εσωτερικά επεξεργασμένο, ενίοτε ιδεολογικά φορτισμένο, το οποίο μετατράπηκε σε σύμβολο περισσότερο παρά σε βιογραφική μορφή. Η ανακατασκευή του δεν σταμάτησε πότε και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Πρόκειται για το λεγόμενο "σωκρατικό πρόβλημα": πώς μπορούμε να διακρίνουμε τον ιστορικό Σωκράτη από τον λογοτεχνικό Σωκράτη των πλατωνικών διαλόγων;

Ο ιστορικός Σωκράτης: μαρτυρίες και σιγή

Ο ίδιος ο Σωκράτης δεν άφησε πίσω του κανένα γραπτό έργο. Ό,τι γνωρίζουμε για τις ιδέες, τη ζωή και τη διδασκαλία του προέρχεται από τρίτες πηγές, και κυρίως από:

τον Πλάτωνα, μαθητή του,

τον Ξενοφώντα, στρατιώτη και συγγραφέα,

τον Αριστοφάνη, κωμωδιογράφο, και

μεταγενέστερους σχολιαστές.

Αυτές οι πηγές, όμως, διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους τόσο στο ύφος όσο και στο περιεχόμενο, δημιουργώντας την εντύπωση πως δεν περιγράφουν το ίδιο πρόσωπο.

Ο Σωκράτης του Πλάτωνα

Στους πλατωνικούς διαλόγους –ιδίως στους μεσαίους και ύστερους, όπως ο Φαίδων, η Πολιτεία, ο Φαῖδρος– ο Σωκράτης εμφανίζεται ως φορέας βαθιάς μεταφυσικής σοφίας, μιλά για την αθανασία της ψυχής, για τον κόσμο των Ιδεών, για τη φιλοσοφία ως προετοιμασία θανάτου.

Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο ότι ο ιστορικός Σωκράτης υποστήριζε τέτοιες απόψεις. Οι ιδέες αυτές συνδέονται περισσότερο με την φιλοσοφική ωριμότητα του ίδιου του Πλάτωνα, και ενδέχεται ο Πλάτων να χρησιμοποιεί το πρόσωπο του Σωκράτη ως "πρόσωπο της σκηνής" (dramatis persona), για να αναπτύξει το δικό του φιλοσοφικό σύστημα.

Συγκριτική μαρτυρία: Ξενοφών και Αριστοφάνης

Ο Ξενοφών παρουσιάζει έναν διαφορετικό Σωκράτη: πρακτικό, ηθικοδιδακτικό, συντηρητικό, που ενδιαφέρεται για την καθημερινή ζωή και την ηθική διαπαιδαγώγηση. Καμία αναφορά σε Ιδέες, σε μεταφυσικές δοξασίες ή στον φιλοσοφικό έρωτα. Αντίστοιχα, στον Αριστοφάνη, ο Σωκράτης παρουσιάζεται σατιρικά, ως γελοιογραφία του νέου "διανοουμένου" – δηλαδή μάλλον ως κοινωνικό φαινόμενο παρά ως συγκεκριμένο φιλόσοφο.

Ο Πλάτων μιλά μέσα από τον Σωκράτη, αλλά όχι σε όλα του τα έργα και όχι με τον ίδιο τρόπο. Στην αρχή, αποτυπώνει το πνεύμα και τη μέθοδο του δασκάλου του· αργότερα, τον χρησιμοποιεί ως όχημα της δικής του φιλοσοφίας.

Ένας γνωστός φιλοσοφικός αφορισμός λέει:

"Ο Σωκράτης μιλούσε στον δρόμο· ο Πλάτων τον έκανε να μιλά στον ουρανό.".

Ας δούμε παρακάτω κάποιες βασικές διαφορές ανάμεσα στον Σωκράτη όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα και από τον Ξενοφώντα, με βάση επιμέρους θεματικές:

Θέμα	Σωκράτης κατά Πλάτωνα	Σωκράτης κατά Ξενοφώντα
Σκοπός της φιλοσοφίας	Αναζήτηση της αλήθειας, της ουσίας των εννοιών (τί ἐστι…). Θεωρητική και υπαρξιακή ενατένιση.	Καθοδήγηση προς την ηθική βελτίωση και την πρακτική σοφία. Η φιλοσοφία ως εργαλείο βίου.
Μεθοδολογία	Διαλεκτική – ειρωνεία και μαιευτική. Έμφαση στη διανοητική πρόκληση και αμφισβήτηση.	Ηθικοδιδακτικός λόγος – παραδείγματα, πραότητα, κοινή λογική. Σπάνια η ειρωνεία.
Σχέση με τους θεούς	Θεοσέβεια, αλλά φιλοσοφική – ο θεός ως πηγή του αγαθού και της αλήθειας. Αποδέχεται τον χρησμό του Απόλλωνα.	Παραδοσιακή ευσέβεια – συμμόρφωση με τα έθιμα και τις θρησκευτικές υποχρεώσεις.
Άποψη για την ψυχή	Η ψυχή είναι αθάνατη, προϋπάρχει και μετενσαρκώνεται. Στόχος η κάθαρση και η ένωση με το αγαθό.	Η ψυχή είναι έδρα της λογικής και της ηθικής συμπεριφοράς. Δεν γίνεται λόγος για αθανασία ή μετεμψύχωση.
Γνώση και αρετή	Η γνώση είναι ταυτόσημη με την αρετή. Όποιος γνωρίζει το καλό, το πράττει.	Η αρετή μαθαίνεται με άσκηση και πειθώ. Η γνώση δεν αρκεί – χρειάζεται και θέληση.
Στάση προς την πολιτεία	Κριτική της πολιτικής και των θεσμών. Ο αληθινός φιλόσοφος δεν ανακατεύεται με τα κοινά.	Σεβασμός στους νόμους και τους θεσμούς. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται ως υποδειγματικός πολίτης.
Απόψεις περί θανάτου	Ο θάνατος δεν είναι κακός – απελευθέρωση της ψυχής από το σώμα. Φιλοσοφική αποδοχή.	Ο θάνατος είναι γεγονός φυσικό, αντιμετωπίζεται με αξιοπρέπεια, χωρίς μεταφυσικές προεκτάσεις.
Εικόνα του εαυτού του	Προφήτης της φιλοσοφίας, «δαήμων ἀνὴρ», εσωτερικά οδηγημένος από δαιμόνιο.	Λογικός, πρακτικός, προσγειωμένος. Απέχει από μυστικιστικά στοιχεία.
Μαθητές	Τους οδηγεί σε απορία· πολλές φορές τους αφήνει χωρίς απάντηση.	Τους καθοδηγεί θετικά με σαφείς υποδείξεις και παραδείγματα.
Αντίληψη περί δικαιοσύνης	Η δικαιοσύνη είναι εσωτερική αρμονία της ψυχής – φιλοσοφικός ορισμός.	Η δικαιοσύνη είναι υπακοή στους νόμους και δικαιοπραξία στις σχέσεις με τους άλλους.

Ο Σωκράτης που γνωρίζουμε μέσα από τους διαλόγους του Πλάτωνα είναι σε μεγάλο βαθμό ανασύνθεση, ιδεολογική ανακατασκευή. Ο Πλάτων δεν διηγείται απλώς πράγματα για τον δάσκαλό του· αλλά τον τον μετουσιώνει σε φιλοσοφικό σύμβολο. Ο Σωκράτης γίνεται το στόμα της πλατωνικής φιλοσοφίας, ιδιαίτερα στα έργα μετά τον Μένωνα και την Πολιτεία.