Το Χάνι της Ηράκλειας (Κάτω Τζουμαγιάς) 1778 και μετά

Πλατεία ζωοπάζαρου, χάνι ζώων, 

αναπαράσταση σύμφωνα με πληροφορίες Γ. Βάκα και Βαγγέλη Παπαδόπουλου

Η στοά, της εισόδου (1) έκλεινε με δίφυλλη ξύλινη πόρτα. Μέσα απ αυτή ζώα και άμαξες οδηγούνταν στην αυλή του χανιού (2), που ήταν «στρωμένη με καλντερίμι». Εκεί, αφού πρώτα ξεφόρτωναν τις αποσκευές στον υπόγειο χώρο (4), οι άμαξες έμεναν στον ανοικτό χώρο της αυλής, ενώ τα ζώα οδηγούνταν στα «παχνιά» (3). 

Οι ταξιδιώτες—συνήθως κάτοικοι των γύρω χωριών που έφθαναν από το βράδυ της Πέμπτης για το μεγάλο παζάρι της Παρασκευής, αλλά και έμποροι που κατευθύνονταν από τη Θεσσαλονίκη προς τη Βουλγαρία, Βλαχία, Μολδαβία ή Αυστρία με ενδιάμεσο σταθμό την Τζουμαγιά—κατέλυαν στο μοναδικό κλειστό χώρο του χανιού (5), που ήταν μαγειριό και ξενώνας μαζί. 

Ο χώρος θερμαινόταν από το τζάκι που ήταν ταυτόχρονα και εστία μαγειρέματος. Δίπλα στο χώρο αυτό, και με ξεχωριστή είσο­δο, βρισκόταν το ((αναγκαίο)) (6). Αριστερά της στοάς της εισόδου υπήρχαν μαγαζιά με συγγενή λειτουργία προς αυτή του χανιού: καρβουναποθήκΐ ] (7),

σιδεράδικο (8), πεταλωτήδικο (9), χορταράδικο (10). Μπροστά από το χάνι ήταν η πλατεία όπου γινόταν το ζωοπάζαρο ('Ατ παζάρ). προορισμένα για εμπόρους ή απλούς ταξιδιώτες. Μερικές φορές ένα ή δύο δωμάτια του χανιού θερμαίνονταν με τζάκι.

Εκτός όμως από τα τυπικά εμπορικά χάνια των πόλεων υπήρχαν και τα απλά λαϊκά ή χάνια ζώων που ήταν κτίσματα μικρότερης κλίμακας. 

Συνήθως μονώροφα, χωρίς ιδιαίτερο εσωτερικό ή εξωτερικό γνώρισμα και κατασκευασμένα από μπαγδατί. Χρησίμευαν κύρια σαν λαϊκές κατοι­κίες ή για στάβλισμά των ζώων στην εσωτερική τους αυλή και διαμονή των ταξιδιωτών στο μοναδικό πολλές φορές δωμάτιο που διέθεταν.

Τα χάνια ζώων μπορούν να θεωρηθούν σαν συμπληρωματικά των τυ­πικών εμπορικών, εξαιτίας του ότι χρησίμευαν για διαμονή των χωρικών που έρχονταν στην πόλη από την παραμονή της ημέρας της εβδομαδιαίας λαϊκής αγοράς.

1. Βάκος Γεώργιος, 60 χρονών, ξυλέμπορος, Ηράκλεια Σερρών.

2. Παπαδόπουλος Βαγγέλης, 47 χρονών, έμπορος, Ηράκλεια Σερρών