Αρχαία ευρήματα από την Φαιά Πέτρα
Για την κεραμική της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την ΥΕΧ οι γνώσεις μας
βασίζονται στα δεδομένα από τον προϊστορικό οικισμό στο Σταθμό Αγγίστας
Σερρών, από τους τύμβους στους Ποταμούς και την Εξοχή Δράμας88, από το
νεκροταφείο στη Φαιά Πέτρα Σιδηροκάστρου και από το νεκροταφείο στο Καστρί
Θάσου
.
Στον οικισμό της Αγγίστας Σερρών η χειροποίητη κεραμική καλύπτει όλες τις
καθημερινές ανάγκες των κατοίκων. Σε γενικές γραμμές δεν διαφέρει ιδιαίτερα από
την αντίστοιχη κεραμικής της κεντρικής Μακεδονίας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι
απουσιάζουν οι τοπικές ιδιαιτερότητες, όπως η παρουσία λεκανών με διχαλωτές
λαβές και κωνική βάση/πόδι. Οι τοπικές ιδιαιτερότητες είναι πιο έντονες στην
διακοσμημένη κεραμική και κυρίως στην εγχάρακτη όπου υπάρχει μεγαλύτερη
ποικιλία στα σχήματα των αγγείων. Εκτός από τον σφαιρικό κάνθαρο και την πρόχου
στον Σταθμό Αγγίστας βρέθηκαν εγχάρακτες ημισφαιρικές φιάλες με κωνική
βάση/πόδι και με δύο κάθετες λαβές στο σώμα ή με μία οριζόντια λαβή στο σώμα.
Επίσης, βρέθηκαν και όστρακα από εγχάρακτους αμφορείς. Η αμαυρόχρωμη
κεραμική είναι ιδιαίτερα σπάνια, ενώ σπάνια είναι και η γραπτή κεραμική με
γραφίτη, η οποία είναι άγνωστη στους οικισμούς της κεντρικής και δυτικής
Μακεδονίας. Τέλος, συλλέχτηκε ελάχιστη μυκηναϊκή επείσακτη και μυκηναϊκή
τοπική κεραμική. Ξεχωρίζουν όστρακα από υψίποδες κύλικες, από σκύφους και από
ψευδόστομο αμφορέα, που χρονολογούνται σε μία περίοδο από την ΥΕ ΙΙΙΒ πρώιμη
έως την ΥΕ ΙΙΙΓ.
Στα νεκροταφεία της ανατολικής Μακεδονίας ξεχωρίζει η παρουσία εγχάρακτης
κεραμικής σε ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό και σε τύπους αγγείων γνωστούς από τους
οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας αλλά και σε τύπους που σύμφωνα με τα μέχρι
τώρα δεδομένα δεν μαρτυρούνται στην υπόλοιπη Μακεδονία αλλά είναι γνωστοί από
θέσεις της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας. Οι διαφορές στα σχήματα των εγχάρακτων
αγγείων ανάμεσα στις δύο περιοχές ενδέχεται να οφείλονται στο γεγονός ότι στην
κεντρική Μακεδονία δεν έχουν εντοπιστεί τα νεκροταφεία της ΥΕΧ. Συνήθη
σχήματα είναι οι ημισφαιρικές ή ελλειψοειδείς φιάλες με κωνική βάση/πόδι, έξω
νεύον χείλος και δύο οριζόντιες ή τέσσερις κάθετες λαβές στο σώμα , οι αμφορείς με
επίπεδη ή κωνική βάση, τέσσερις κάθετες λαβές τοποθετημένες πάνω στην
ατρακτοειδή κοιλιά και ψηλό κωνικό λαιμό (πιν. 6, 6), οι μικροί σφαιρικοί κάνθαροι
και οι πρόχοι ενώ σπανιότερα απαντούν οι μικροί αμφορείς με οριζόντιες λαβές και οι
δίδυμες φιάλες με μία λαβή στο σημείο επαφής τους σε σχήμα θηλειάς.
Η επιφάνεια των εγχάρακτων αγγείων είναι στιλβωμένη τεφρή, μαύρη ή σκούρα
καστανή. Οι τεχνικές της εγχάρακτης διακόσμησης είναι παρόμοιες με εκείνες των
εγχάρακτων αγγείων της κεντρικής Μακεδονίας κατά την προχωρημένη ΥΕΧ. Στα
αγγεία όμως από τους τάφους της ανατολικής Μακεδονίας η διακόσμηση είναι πιο
περίτεχνη. Στο εσωτερικό των εγχαράξεων τοποθετείται λευκή, κιτρινωπή ή ρόδινη
ασβεστοειδής ύλη και σε κάποια από τα εγχάρακτα αγγεία από τους Ποταμούς και
από το Καστρί Θάσου η επιφάνεια καλύπτεται με επίχρισμα από γραφίτη. Στους
αμφορείς και στις φιάλες, όπου η επιφάνεια των αγγείων είναι μεγάλη, τα μοτίβα
(τεθλασμένες και ευθείες γραμμές, τρίγωνα, σπείρες, ρόμβοι) απαντούν σε πολλούς
και ποικίλους συνδυασμούς και συνήθως οργανώνονται σε μετόπες που κοσμούν το
σώμα των αγγείων. Σε μικρότερο ποσοστό τοποθετούνται ως κτερίσματα και άβαφα
στιλβωμένα αγγεία όμοιων σχημάτων με εκείνα της εγχάρακτης κεραμικής (πιν. 4, 4).
Τέλος, εκτός από τα χειροποίητα αγγεία, ως κτερίσματα τοποθετήθηκαν σε μικρότερο
ποσοστό και επείσακτα μυκηναϊκά αγγεία ή ντόπια τροχήλατα μυκηναϊκού τύπου της
ΥΕ ΙΙΙΒ-ΥΕ ΙΙΙΓ (αλάβαστρα, μικροί πιθαμφορίσκοι, σκύφοι, κύλικες και
ψευδόστομοι αμφορείς).
Ολοκληρώνοντας την σύντομη παρουσίαση για την κεραμική της Εποχής του
Χαλκού στη Μακεδονία θα σταθούμε στην εμφάνιση της μυκηναϊκής κεραμικής
καθώς αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα της αρχαιολογικής έρευνας για την
Εποχή του Χαλκού στη Βόρειο Ελλάδα. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στον τρόπο
διείσδυσης των μυκηναϊκών στοιχείων στις κοινότητες της Μακεδονίας, στο βαθμό
που επηρέασαν τις τοπικές εξελίξεις και σε συγκρίσεις με τη νότιο Ελλάδα91. Σε
άλλες περιπτώσεις έμφαση δίνεται στις τοπικές κοινωνίες και στην αναζήτηση των
κοινωνικών και οικονομικών δομών που ευνόησαν την εμφάνιση μυκηναϊκής
επείσακτης ή ντόπιας κεραμικής μυκηναϊκού τύπου92, στο τρόπο χρήσης της93 και
στον βαθμό αλληλεπίδρασης των δύο κεραμικών παραδόσεων δηλαδή της ντόπιας
χειροποίητης και την τροχήλατης μυκηναϊκής κεραμικής94
.
Η μυκηναϊκή κεραμική εμφανίζεται συστηματικά, αν και σε μικρές ποσότητες,
στις θέσεις της κεντρικής Μακεδονίας κατά την ΥΕ ΙΙΙΑ2 και κυρίως πρόκειται για
μικρά ανοιχτά αγγεία όπως σκύφοι και κύλικες. Από την πρώιμη ΥΕ ΙΙΙΒ και εξής
κατασκευάζεται και σε τοπικό επίπεδο ξεπερνώντας γρήγορα σε ποσότητα τα
εισηγμένα αγγεία95. Η περίοδος κατά την οποία αυξάνεται σημαντικά το ποσοστό της
και η τοπική παραγωγή υπερισχύει έναντι των εισηγμένων προϊόντων είναι η ΥΕ ΙΙΙΒ
ύστερη – ΥΕ ΙΙΙΓ, περίοδος κατά την οποία αυξάνεται και η ποικιλία των σχημάτων
των αγγείων (σκύφοι, κύπελλα, κύλικες, κρατήρες, αμφορίσκοι, πιθαμφορίσκοι,
αλάβαστρα, υδρίες, πρόχοι και σπανιότερα ψευδόστομοι αμφορίσκοι).
Η μυκηναϊκή κεραμική είναι φορέας μίας διαφορετικής κεραμικής τεχνολογικής
παράδοσης. Τα αγγεία είναι τροχήλατα και ο πηλός τους είναι ιδιαίτερα λεπτόκοκκος
και χωρίς εγκλείσματα. Η επιφάνεια των αγγείων είναι πολύ καλά λειασμένη και
20 σχεδόν πάντα διακοσμείται με ερυθρή ή καστανή βαφή ενώ η όπτηση γίνεται σε υψηλότερη θερμοκρασία από εκείνη των χειροποίητων αγγείων. Στους οικισμούς της Μακεδονίας η εισαγωγή ποιοτικά και αισθητικά διαφορετικών αγγείων δεν επηρέασε παρά με ελάχιστες εξαιρέσεις96 την τεχνολογική παράδοση αλλά και το σχηματολόγιο της τοπικής χειροποίητης κεραμικής και αυτές οι δύο κεραμικές παραδόσεις ακολούθησαν παράλληλες πορείες χωρίς η μία να επηρεάσει την άλλη. Η σαφής διάκριση αυτών των δύο κεραμικών παραδόσεων είναι πιθανό να οφείλεται όχι μόνο στην απαιτούμενη νέα τεχνογνωσία την οποία ενδεχομένως δεν κατείχαν πολλοί από τους ντόπιους τεχνίτες, αλλά και στο διαφορετικό κοινωνικό νόημα που θα είχαν από τη μία πλευρά τα ντόπια χειροποίητα διακοσμημένα κυρίως σκεύη και από την άλλη τα επείσακτα ή ντόπια τροχήλατα μυκηναϊκά αγγεία. Όσον αφορά στο ρόλο που θα κατείχε η μυκηναϊκή κεραμική στα πλαίσια των κοινωνικών πρακτικών και στο είδος των αναγκών που θα ικανοποιούσε, φαίνεται ότι με βάση τα είδη των αγγείων που επιλέγονται σε τοπικό επίπεδο από το ρεπερτόριο των μυκηναϊκών αγγείων της νότιας Ελλάδας, δύο είναι οι βασικές λειτουργίες με τις οποίες σχετίζεται. Πρώτον, με την χρήση της σε κοινωνικά συμβάντα (γιορτές, συμπόσια) κατά τα οποία η κατανάλωση ποτού και μάλιστα κρασιού θα κατείχε σημαντική θέση στο τελετουργικό και δεύτερον με την περιποίηση και τον καλλωπισμό του ανθρώπινου σώματος97. Τα σκεύη της πρώτης κατηγορίας απαντούν κυρίως στους οικισμούς ενώ τα σκεύη της δεύτερης κατηγορίας, συνήθως αλάβαστρα και αμφορίσκοι, απαντούν κυρίως στα νεκροταφεία. Στους οικισμούς της Μακεδονίας απαντούν σχεδόν αποκλειστικά διακοσμημένα μυκηναϊκά αγγεία, τα οποία όπως και στη νότια Ελλάδα συγκροτούν ένα σερβίτσιο πόσης ενώ τα ακόσμητα μυκηναϊκά επιτραπέζια σκεύη καθώς και τα αγγεία αποθήκευσης και μαγειρέματος είναι εξαιρετικά σπάνια. Τα διακοσμημένα μυκηναϊκά αγγεία είναι ο κρατήρας (πιν. 8, 4), δοχείο ανάμειξης του κρασιού με το νερό, οι σκύφοι (πιν. 8, 3) και τα κύπελλα (πιν. 8, 1), σκεύη ατομικής κατανάλωσης, οι αμφορείς (πιν. 8, 7) και οι υδρίες, δοχεία αποθήκευσης και οι πρόχοι (πιν. 8, 6), σκεύη σερβιρίσματος. Η ύπαρξη ενός σερβίτσιου που θα χρησιμοποιήθηκε σε πρακτικές πόσης δεν εμφανίστηκε στο χώρο για πρώτη φορά με την εισαγωγή της μυκηναϊκής κεραμικής αλλά όπως είδαμε προϋπήρχε και μάλιστα σε κάθε εποχή είχε διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η υιοθέτηση του μυκηναϊκού σερβίτσιου στον 12ο αι. π.Χ. που αντικατέστησε εκείνο της αμαυρόχρωμης κεραμικής οφείλεται όχι μόνο στην όποια επιρροή που ενδεχομένως θα ασκούσε ο μυκηναϊκός πολιτισμός στις κοινότητες της βορείου Ελλάδος μέσω και της εντατικοποίησης των δικτύων ανταλλαγών και στον εξωτικό χαρακτήρα που θα είχαν τα αισθητικά και τεχνολογικά καλύτερα μυκηναϊκά σκεύη, αλλά και σε διεργασίες στο εσωτερικό των κοινοτήτων της Μακεδονίας. Ενδεχομένως, αυτό το νέο κεραμικό σύνολο με ευρύτερη διάδοση και χρήση, σε σύγκριση με το σερβίτσιο της αμαυρόχρωμης κεραμικής που προηγήθηκε, θα αποτέλεσε το καλύτερο μέσο για την προβολή και ανάδειξη των νέων κοινωνικών σχέσεων που θα διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο των ιστορικών συνθηκών της ύστερης ΥΕΧ στη Μακεδονία.
