Εκπαιδευτικές παραινέσεις προς τους Σερραίους, 1812
Εκπαιδευτικές παραινέσεις προς τους Σερραίους, 1812
Από τις πληροφορίες του Παπασυναδινού φαίνεται ότι το πρώτο επίσημο σχολείο στις Σέρρες, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, λειτούργησε όπως και τα ιδιωτικά προηγουμένως, διότι οι ίδιοι ιερείς και στα ίδια κελιά ή στον ίδιο νάρθηκα του ενοριακού ναού ή του μοναστηριού συνέχισαν το έργο τους με την επίσημη διαταγή της Εκκλησίας. Με τον ελάχιστο μισθό που έπαιρναν οι ιερείς ή μοναχοί μπορούσαν χωρίς πολλά έξοδα και ιδιαίτερο διδακτήριο να λειτουργήσουν αφανώς και ανεπίσημα σχολεία με μειωμένο αριθμό μαθητών. Αυτό το σχολείο επέβαλλαν οι τότε συνθήκες της τουρκοκρατίας, το λεγόμενο κρυφό σχολείο.
Ως εμπορικό κέντρο με σημαντικό πληθυσμό, η πόλη των Σερρών φαίνεται ότι διέθετε οργανωμένο σχολείο τουλάχιστον από το 1722 (παρότι βέβαια συναντούμε ονόματα δασκάλων και σε ακόμη παλιότερες πηγές), όταν ένα χρυσόβουλο του Νικόλαου Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας, προανήγγειλε: «Επειδή ήδη εις την επαρχίαν της πολιτείας Σερρών πολλοί πιστοί
και ευλαβείς ορθόδοξοι χριστιανοί ενυπάρχουσι, εστερημένοι σχολείου και διδασκάλου διά τας καιρικάς περιστάσεις, ευλόγως και αναγκαίως εκρίναμε συστήσαι κακεί σχολείο Ελληνικών μαθημάτων εις προκοπήν και επίδοσιν μαθήσεως των εκείσε χριστιανών και ημετέραν σωτηρίαν».
Η λειτουργία του σχολείου, ως εξαρτώμενη από την οικονομική επιχορήγηση του ηγεμόνα, δεν ήταν ανέφελη, ωστόσο άντεξε για αρκετά χρόνια. Γνωρίζουμε ότι στα 1740 στο σχολείο των Σερρών δίδασκε ο Αναστάσιος Πώπας από τα Ιωάννινα, το 1749 ο Νικόλαος Σχολάριος (αργότερα γνωστός ως Νεκτάριος, επίσκοπος Λιτσάς και Αγράφων) κλπ.
Στις αρχές του 19ου αιώναωστόσο φαίνεται ότι υπήρχε εκπαιδευτικό έλλειμμα, παρότι το διάστημα 1805-1813 ως σχολάρχης στις Σέρρες μνημονευόταν ο προδρομίτης ιεροδιάκονος Χρύσανθος. Ή μήπως το πρόβλημα ήταν ότι η παρεχόμενη παιδεία είχε χαρακτήρα περισσότερο θεολογικό παρά επιστημονικό;
Το δεκαπενταύγουστο του 1812, λαμβάνοντας αφορμή από τρεις επιστολές του Νεόφυτου Δούκα προς Θεσσαλονικείς, Ζαγορίτες και Άνω Σουδενίτες με αντικείμενο τη βελτίωση των ελληνικών σχολείων στις περιοχές αυτές, ο συντάκτης του –εκδιδόμενου στη Βιέννη– ελληνικού φιλολογικού περιοδικού Ερμής ο Λόγιος, ο διαφωτιστής κληρικός Άνθιμος Γαζής, απηύθυνε παραινέσεις στους
Σερραίους για τη σύσταση τακτικού σχολείου στην πόλη εξυμνώντας τις ωφέλειες που προσφέρει η παιδεία στον άνθρωπο και την κοινωνία:
«[...] Αλλά τάχα δεν έπρεπε προτήτερα
τούτων να ταχύνη την εκτέλεσιν και αποκατάστασιν ενός τακτικού Σχολείου και η
περίφημος την σήμερον διά το εμπόριον
πόλις των Σερρών; ή μήπως δεν έχει
αύτη την σήμερον τους τρόπους και τα
μέσα καλλίτερα παρά τας άλλας; Αύτη η
πόλις κατά τύχην αγαθήν και ηγεμόνα
κατά το πολιτικόν πράον και ήμερον έχει,
και αρχιερέα κατά το Εκκλησιαστικόν αγαθόν τε και φιλόκαλον ήδη απέκτησε,
και πολίτας καλούς και οπωσούν ικανούς κατά το χρηματικόν ευμοιρεί εις την
αποκατάστασιν ενός καλού Σχολείου Ελληνικού και Φιλοσοφικού. Πολλοί των
Σερραίων, του εμπορίου ένεκα, διέτριψαν εις πολλά μέρη της Ευρώπηςκαι μάλιστα εις την Γερμανίαν, όπου εγνώρισαν
τι εστί σπουδή της φιλοσοφίας, και ποία
εισί τα εξ αυτής προκύπτοντα καλά εις
τον ανθρώπινον βίον. Εγώ παρακινώ
μεν όλους τους ομογενείς εις το να μιμηθώσι το παράδειγμα των Κυδωνιατών,
και Σμυρναίων, και Χίων, εξαιρέτως δε
τους Σερραίους, διότι ούτοι έχουσι και
τον τρόπον και το δύνασθαι, αρκεί μόνον
να θελήσωσι, και να αποφασίσωσι. Τις η
ωφέλεια, φίλοι μου Σερραίοι, οπόταν
φροντίζεται μόνον να αφήσεται πλούτον
χρηματικόν εις τους υιούς σας, όταν δεν
φροντίζεται διά τον στολισμόν των ηθών
των, όστις είναι το μόνον μέσον και της
κτήσεως και της διατηρήσεως του πλούτου; Η παιδεία είναι ο μόνος πλούτος εις
τον άνθρωπον· η φιλοσοφία είναι η μήτηρ των αρετών· η διώκτης πάσης κακίας· η πρόξενος πασών των τεχνών και
πάσης ευδαιμονίας· η διδάσκαλος όλων
των καλών και εξαιρέτως της προς τον
πλησίον αγάπης. Αύτη εξημερόνει των
ανθρώπων την αγριότητα, συνάπτει αυτούς εις ομόνοιαν· διασκεδάζει το σκότος
της αμαθείας· φωτίζει και λαμπρύνει τον
νουν. Αύτη επόλισεν [= έχτισε] όλα τα έθνη όσα ενηγκαλίσθησαν αυτήν, και με
σοφούς και δικαίους νόμους εφύτευσεν
εις τας καρδίας των ανθρώπων τα εαυτών και τα προς τον πλησίον καθήκοντα·
και διά ταύτης βλέπει ο άνθρωπος νοερώς τον θεόν, και εξετάζει ακριβώς τα
δημιουργήματα της Παντοδυναμίας αυτού. Και αν ταύτης, φίλοι Σερραίοι, οικοδομήσετε κατοικίαν εις την πόλιν σας, θέλει σας πλέξει και αύτη αμαραντίνους
στεφάνους προς ανταμοιβήν εις αιώνα
τον άπαντα, και θέλει αποδείξει και τους
υιούς σας τω όντι ανθρώπους φιλανθρώπους και ευδαίμονας».
Τα επόμενα χρόνια πάντως μνημονεύεται μια εκπαιδευτική αναγέννηση με σημαντικούς δασκάλους όπως ο Μηνάς Μινωίδης, ο Κωνσταντίνος Μηνιάτης το 1817, ο Αργύριος Παπαρίζος από τα Σιάτιστα (1823-1830) κλπ.
