Πρωταπριλιά: Το έθιμο για τα ψέματα

Κατά την 1η Απριλίου, συνηθίζεται να λέγονται καλοπροαίρετα ψέματα λόγω εθίμου.

Τα ψέματα της Πρωταπριλιάς είναι ένα έθιμο που μας έχει έρθει από την Ευρώπη. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές σχετικά με τον τόπο και τον χρόνο που γεννήθηκε το έθιμο αυτό. 

Μια εκδοχή μεταξύ της 1ης Απριλίου και της ανοησίας βρίσκεται στο The Canterbury Tales (1392) του Geoffrey Chaucer. Στο "Nun's Priest's Tale", ένας πετεινός Chauntecleer ξεγελιέται από μια αλεπού στο "Since March began thirty days and two,", δηλαδή 32 ημέρες από την έναρξη του Μαρτίου, δηλαδή την 1η Απριλίου. Ωστόσο, δεν είναι σαφές ότι ο Chaucer αναφερόταν στην 1η Απριλίου, καθώς το κείμενο του "Nun's Priest's Tale" αναφέρει επίσης ότι η ιστορία διαδραματίζεται την ημέρα που ο ήλιος είναι "στο ζώδιο του Ταύρου είχε y-rune Είκοσι μοίρες και μία », που δεν θα ήταν η 1η Απριλίου. Οι σύγχρονοι μελετητές πιστεύουν ότι υπάρχει ένα λάθος αντιγραφής στα σωζόμενα χειρόγραφα και ότι ο Chaucer στην πραγματικότητα έγραψε, "Syn March was gon". Αν ναι, το απόσπασμα θα σήμαινε αρχικά 32 ημέρες μετά τον Μάρτιο, δηλαδή 2 Μαΐου, την επέτειο του αρραβώνα του βασιλιά Ριχάρδου Β' της Αγγλίας με την Άννα της Βοημίας, που έλαβε χώρα το 1381.

An 1857 ticket to "Washing the Lions" at the Tower of London in London. No such event ever took place.

Σύμφωνα με την μια άλλη εκδοχή, το έθιμο ξεκίνησε από τους Κέλτες. Λαός της βορειοδυτικής Ευρώπης, οι Κέλτες, ήταν δεινοί ψαράδες. Η εποχή του ψαρέματος ξεκινούσε την 1η Απριλίου. Όσο καλοί ψαράδες όμως και να ήταν, την εποχή αυτή του χρόνου τα ψάρια πιάνονται δύσκολα. Έτσι και αυτοί, όπως προστάζει ο "κώδικας δεοντολογίας" των ψαράδων όλων των εποχών, έλεγαν ψέματα σχετικά με τα πόσα ψάρια είχαν πιάσει. Αυτή η συνήθεια έγινε, με το πέρασμα του χρόνου, έθιμο.

Μια άλλη εκδοχή, θέλει γενέτειρα του εθίμου τη Γαλλία του 16ου αιώνα. Μέχρι το 1564 η πρωτοχρονιά των Γάλλων ήταν η 1η Απριλίου. Τη χρονιά αυτή όμως, και επί βασιλείας Καρόλου του 9ου, αυτό άλλαξε και Πρωτοχρονιά θεωρούταν πλέον η 1η Ιανουαρίου. Στην αρχή αυτό δεν το δέχτηκαν όλοι οι πολίτες. Οι αντιδραστικοί συνέχιζαν να γιορτάζουν, την παλαιά πλέον, πρωτοχρονιά τους την 1η Απριλίου, ενώ οι υπόλοιποι τους έστελναν πρωτοχρονιάτικα δώρα για να τους κοροϊδέψουν. Το πείραγμα αυτό μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο.

Το 1508, ο Γάλλος ποιητής Eloy d'Amerval αναφέρθηκε σε ένα poisson d'avril (πρωταπριλιά, κυριολεκτικά "ψάρι του Απριλίου"), πιθανώς την πρώτη αναφορά στον εορτασμό στη Γαλλία. Ορισμένοι ιστορικοί προτείνουν ότι η Πρωταπριλιά ξεκίνησε επειδή, κατά τον Μεσαίωνα, η Πρωτοχρονιά γιορταζόταν στις 25 Μαρτίου στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις, με αργία που σε ορισμένες περιοχές της Γαλλίας, συγκεκριμένα, τελείωνε την 1η Απριλίου και όσοι γιόρτασαν την Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου κορόιδευαν εκείνους που γιόρταζαν σε άλλες ημερομηνίες με την εφεύρεση της Πρωταπριλιάς. Η χρήση της 1ης Ιανουαρίου ως Πρωτοχρονιάς έγινε κοινή στη Γαλλία μόλις στα μέσα του 16ου αιώνα, και η ημερομηνία αυτή υιοθετήθηκε επίσημα παρά το 1564, από το Διάταγμα του Ρουσιγιόν, όπως ζητήθηκε κατά τη Σύνοδο του Τρέντο το 1563. Ωστόσο, υπάρχουν ζητήματα με αυτή τη θεωρία επειδή υπάρχει μια σαφής αναφορά στην Πρωταπριλιά σε ένα ποίημα του Φλαμανδού ποιητή Eduard de Dene του 1561 για έναν ευγενή που στέλνει τους υπηρέτες του σε ανόητα θελήματα την 1η Απριλίου, πριν από την αλλαγή. Η Πρωταπριλιά ήταν επίσης μια καθιερωμένη παράδοση στη Μεγάλη Βρετανία πριν καθιερωθεί η 1η Ιανουαρίου ως η αρχή του ημερολογιακού έτους.

Στην Ολλανδία, η προέλευση της Πρωταπριλιάς αποδίδεται συχνά στη νίκη των Ολλανδών το 1572 στην κατάληψη του Brielle, όπου ηττήθηκε ο Ισπανός δούκας Álvarez de Toledo. Το "Op 1 april verloor Alva zijn bril" είναι μια ολλανδική παροιμία, η οποία μπορεί να μεταφραστεί ως: "Την πρώτη Απριλίου, ο Άλβα έχασε τα γυαλιά του". Σε αυτήν την περίπτωση, το "bril" ("γυαλιά" στα ολλανδικά) χρησιμεύει ως ομώνυμο για το Brielle (την πόλη όπου συνέβη). Αυτή η θεωρία, ωστόσο, δεν παρέχει καμία εξήγηση για τον διεθνή εορτασμό της Πρωταπριλιάς.

Το 1686, ο John Aubrey αναφέρθηκε στον εορτασμό ως «Ημέρα των ανόητων», η πρώτη βρετανική αναφορά. Την 1η Απριλίου 1698, αρκετοί άνθρωποι εξαπατήθηκαν για να πάνε στον Πύργο του Λονδίνου για να «δουν τα Λιοντάρια να πλένονται».

Αν και κανένας βιβλικός μελετητής ή ιστορικός δεν είναι γνωστό ότι έχει αναφέρει μια σχέση, ορισμένοι έχουν εκφράσει την πεποίθηση ότι η προέλευση της Πρωταπριλιάς μπορεί να ανάγεται στην αφήγηση του κατακλυσμού της Γένεσης. Σε μια έκδοση του 1908 του Harper's Weekly, η σκιτσογράφος Bertha R. McDonald έγραψε:

Οι αρχές επανήλθαν σοβαρά μαζί του στην εποχή του Νώε και της κιβωτού. Ο Δημόσιος Διαφημιστής του Λονδίνου της 13ης Μαρτίου 1769, τύπωσε: «Το λάθος του Νώε που έστειλε το περιστέρι έξω από την κιβωτό προτού το νερό είχε υποχωρήσει, την πρώτη ημέρα του Απριλίου, και για να διαιωνίσει τη μνήμη αυτής της απελευθέρωσης θεωρήθηκε σωστό, όποιος ξέχασε μια τόσο αξιοσημείωτη περίσταση, να τους τιμωρήσει στέλνοντάς τους για κάποιο αμάνικο έργο, παρόμοιο με εκείνο το αναποτελεσματικό μήνυμα στο οποίο έστειλε το πουλί από τον πατριάρχη».

Το έθιμο στην Ελλάδα

Το έθιμο αυτό ήρθε και στην Ελλάδα και διαφοροποιήθηκε αποκτώντας μια ελληνική χροιά. Η βασική ιδέα βέβαια παρέμεινε ίδια. Λέμε αθώα ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουμε το «θύμα» μας. Σε κάποιες περιοχές, θεωρούν ότι όποιος καταφέρει να ξεγελάσει τον άλλο, θα έχει την τύχη με το μέρος του όλη την υπόλοιπη χρονιά. Σε κάποιες άλλες πιστεύουν ότι ο «θύτης» θα έχει καλή σοδειά στις καλλιέργειες του. Επίσης το βρόχινο νερό της πρωταπριλιάς, θεωρούν μερικοί, ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Όσο για το «θύμα», πιστεύεται ότι, σε αντίθεση με τον «θύτη», θα έχει γρουσουζιά τον υπόλοιπο χρόνο και πιθανότατα αν είναι παντρεμένος, θα χηρέψει γρήγορα.

Σύμφωνα με τον Έλληνα λαογράφο Λουκάτο το έθιμο αυτό αποτελεί ένα σκόπιμο "ξεγέλασμα των βλαπτικών δυνάμεων που θα εμπόδιζαν την όποια παραγωγή" όπως είναι η αρχή του μήνα τόσο για τον Μάρτιο, όσο και τον Απρίλιο υποχρεώνοντας πολλούς να λαμβάνουν διάφορα "αντίμετρα" (αλεξίκανα μέτρα). Επίσης και ο Έλληνας λαογράφος Γ. Μέγας συμφωνεί πως η πρωταπριλιάτικη "ψευδολογία" παραπλανά ελλοχεύουσες δυνάμεις του κακού, έτσι ώστε να θεωρείται από τον λαό ως σημαντικός όρος μαγνητικής ενέργειας (έλξης ή αποτροπής) για μια επικείμενη επιτυχία.