Όσιοι Φιρμιλιανός Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας και Μελχίων Πρεσβύτερος Αντιοχείας, 28 Οκτωβρίου
Εἰρηνικῶς θνῄσκουσιν εἰρήνης τέκνα,
Φιρμιλιανὸς καὶ σὺν αὐτῷ Μελχίων.
Και οι δύο Όσιοι αγωνίστηκαν κατά των αιρετικών. Τον Φιρμιλιανό αναφέρει με στοργή ο Μέγας Βασίλειος. Σε Σύνοδο, που ο Αρχιεπίσκοπος αυτός συγκάλεσε στο Ικόνιο, αποφασίστηκε να βαπτίζονται οι Nαυατιανοί και γενικώς όλοι οι αιρετικοί, που ήθελαν να προσέλθουν στην αληθινή Εκκλησία.
Γεννημένος σε ευγενική οικογένεια της Καισάρειας της Καππαδοκίας, ο Όσιος Πατέρας μας Φιρμιλιανός μαθήτευσε κοντά στον Ωριγένη μαζί με τον φίλο του, τον Άγιο Γρηγόριο τον Θαυματουργό (17 Νοεμβρίου). Έγινε Επίσκοπος Καισάρειας γύρω στο 230 μ.Χ. Το 252 συμμετείχε στη Σύνοδο της Αντιοχείας, η οποία καταδίκασε τον σχισματικό Νοβατιανό και τους οπαδούς του, που αρνούνταν κάθε ελπίδα μετάνοιας και επανένταξης στην Εκκλησία για όσους είχαν απαρνηθεί την πίστη τους προκειμένου να αποφύγουν τους διωγμούς.
Ο Φιρμιλιανός αφιέρωσε πολλή ενέργεια στην υπεράσπιση των Εκκλησιών της Ασίας και της Αφρικής από την παράνομη επιβολή του πάπα Στεφάνου της Ρώμης. Οι Εκκλησίες της Ασίας και της Αφρικής βάπτιζαν εκ νέου τους αιρετικούς που επέστρεφαν στην Εκκλησία, ενώ η Ρώμη τούς συμφιλίωνε απλώς με την επίθεση των χειρών. Ο Φιρμιλιανός, με την υποστήριξη του Αγίου Κυπριανού της Καρχηδόνας (16 Σεπτεμβρίου), δεν καταδίκασε την πρακτική της Ρώμης, αλλά υπερασπίστηκε με ζήλο το δικαίωμα των τοπικών Εκκλησιών να διατηρούν τη δική τους παράδοση, χωρίς να επιτρέπει στον Πάπα να υπαγορεύει τις πρακτικές ολόκληρης της Εκκλησίας.
Ο άγιος Επίσκοπος κλήθηκε κατόπιν να αντιμετωπίσει την αίρεση του Παύλου Σαμοσατέα, Επισκόπου Αντιοχείας. Ο Παύλος δίδασκε ότι ο Λόγος του Θεού δεν είναι ομοούσιος με τον Πατέρα, αλλά απλώς ένας λόγος θείας έμπνευσης που στάλθηκε στον άνθρωπο Ιησού. Βλέποντας σε αυτή τη διδασκαλία μια πλήρη άρνηση της σωτηρίας μας εν Χριστώ —ο οποίος είναι πλήρως Θεός και πλήρως άνθρωπος— ο Φιρμιλιανός συγκάλεσε τρεις διαδοχικές Συνόδους (το 263, 266 και 268) για να αντιμετωπίσει την αίρεση. Οι δύο πρώτες υπονομεύθηκαν από τον Παύλο και τους οπαδούς του· όμως στην τρίτη, η αίρεση του Μοναρχιανισμού καταδικάστηκε οριστικά, χάρη στην επιδέξια και τεκμηριωμένη ανασκευή του Μελχίωνα του Σοφιστή, πρεσβυτέρου της Αντιοχείας, ο οποίος ήταν σεβαστός για την πίστη του.
Ο Άγιος Φιρμιλιανός εκοιμήθη στην πόλη της Ταρσού ενώ ταξίδευε προς τη Σύνοδο του 268. Ο Παύλος Σαμοσατέας κατόρθωσε να κρατήσει τη θέση του Επισκόπου Αντιοχείας με την υποστήριξη της αυτοκρατορικής εξουσίας μέχρι το 272, όταν τελικά τον αντικατέστησε ο Δόμνος.
