Άγιοι Νικηφόρος και Στέφανος οι Μάρτυρες, 8 Φεβρουαρίου
Η λεγόμενη σπηλιά του *Στεφάνου, του Πρωτομάρτυρα, είναι μια φυσική σπηλιά που βρίσκεται στο νησί της Τήνου, κοντά στο χωριό Γαστριά. Ο χώρος βρίσκεται στην ακτή, στο νότιο τμήμα του νησιού, δυτικά της πόλης Κιόνια, κοντά σε ένα ερειπωμένο ιερό του Ποσειδώνα. Οι τοίχοι της σπηλιάς είναι καλυμμένοι με δεκάδες γκράφιτι που επικαλούνται τον Θεό, τον Στέφανο τον Πρωτομάρτυρα και τη *Μαρία, Μητέρα του Χριστού. Κοντά στη σπηλιά, στο σύγχρονο χωριό, υπάρχει επίσης ένα σύγχρονο εξωκλήσι αφιερωμένο στον Στέφανο. Δεν είναι γνωστό γιατί ο Στέφανος συνδέθηκε με αυτόν τον τόπο.
Η σπηλιά αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 1889 από τον επίσκοπο Γεωργαντόπουλο (Τηνιακά, 28-29), αλλά η πρώτη λεπτομερής περιγραφή έγινε από τον Hubert Demoulin το 1904. Αντέγραψε πέντε γκράφιτι και τα σύγκρινε με τον φάκελο παρόμοιων κειμένων από το νησί της Σύρου (βλ. E01232). Την άνοιξη του 1923, η σπηλιά επισκέφθηκε για λίγο μια αποστολή της Σκουόλα Αρχαιολογική Ιταλική της Αθήνας κατά τη διάρκεια της έρευνάς της στο νησί, και το 1974 από τον Roland Étienne (καθηγητής στη Σορβόννη και διευθυντής της Εcole Française d’Athènes). Ο τελευταίος επέστρεψε εκεί το φθινόπωρο του 1975 μαζί με τον Denis Feissel, ο οποίος ξεκίνησε τη συστηματική δουλειά της αντιγραφής και ερμηνείας των γκράφιτι.
Ο Feissel χώρισε τη σπηλιά σε διάφορα τμήματα. Η σπηλιά είναι προσβάσιμη μέσω ενός 'κουλοάρ'/διαδρόμου (μια στενή χαράδρα με απότομη κλίση), που τρέχει από τα νοτιοανατολικά προς τα βορειοδυτικά. Το πρώτο τμήμα είναι ανοιχτό. Το δεύτερο τμήμα είναι μια γκαλερί με φυσική οροφή από βράχο, περίπου 10 μέτρα μήκος και 2 μέτρα πλάτος. Το τρίτο τμήμα αποτελείται από μια εσοχή, που εκτείνεται στη δεξιά πλευρά του κύριου περάσματος, περίπου 1 μέτρο πλάτος και ύψος. Ο διάδρομος καταλήγει με έναν βραχώδη φράγμα πίσω από το οποίο ανοίγεται μια ευρύχωρη σπηλιά (περίπου 30 μέτρα σε πλάτος), των τοίχων της οποίας είναι πυκνά καλυμμένοι με γκράφιτι και επιγραφές ζωγραφισμένες με κόκκινο χρώμα. Στον ίδιο τον διάδρομο και στην είσοδο υπάρχουν επίσης κάποια κείμενα, αλλά ο αριθμός τους είναι πολύ μικρότερος.
Ο Feissel δημοσίευσε 50 γκράφιτι από το ιερό. Τα περισσότερα κείμενα έχουν τη μορφή απλών επικλήσεων: κύριε, βοήθει τοῦ δούλου σου / 'Κύριε, βοήθησε τον δούλο σου!' ή ἅγιε Στέφανε, βοήθει τοῦ δούλου σου / 'Άγιε Στέφανε, βοήθησε τον δούλο σου!', ακολουθούμενα από τα ονόματα των παρακλητών.
Άλλες φόρμουλες περιλαμβάνουν:
σκέπε, φρούρη, φύλαττε / 'Πρόσεχε, φύλαγε, προστατεύε!'
φύλαττε τὸν γράψαντα / 'Προστάτεψε αυτόν που το έγραψε!'
διὰ τῶν πρεσβειῶν τοῦ ἁγίου πρωτομάρτυρος / 'Δια των πρεσβειών του αγίου Πρωτομάρτυρα'
δὸς αὐτοῖς τὰ αἰτήματα τῶν καρδιῶν αὐτῶν / 'Δώσε τους τα αιτήματα των καρδιών τους' (βασισμένο στο Ψαλμό 37,4: κατατρύφησον τοῦ κυρίου καὶ δώσει σοι τὰ αἰτήματα τῆς καρδίας σου)
δὸς αὐτοῖς ἄφησιν ἁμαρτιῶν / 'Δώσε τους την άφεση των αμαρτιών'
λύτρωσαι αὐτὸν ἐκ τοῦ πυρός τοῦ ἀσβέστου / 'Λύτρωσέ τον από τη φωτιά του ασβέστου'
Οι ευχές, όπως ὑπὲρ ἀφέσεως / 'Για την άφεση των αμαρτιών', κλπ., είναι πολύ λιγότερο συνηθισμένες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η ορθογραφία είναι πολύ κακή (π.χ. αρ. 14: φοήθη αντί για βοήθει; αρ. 15: βούθη αντί για βοήθει). Τα κείμενα είναι δύσκολα προσβάσιμα, πράγμα που σημαίνει ότι προορίζονταν κυρίως να διαβαστούν από τον Θεό και τους αγίους (Στέφανο και Μαρία) και όχι από άλλους προσκυνητές που επισκέπτονταν το ιερό.
Μεταξύ των παρακλητών, υπάρχουν άνδρες αβέβαιου κοινωνικού στάτους, γυναίκες (π.χ. αρ. 11: Γαβριέλα και Ειρήνη; αρ. 13: Άννα, κόρη του Στροβιλιάτη – ένα όνομα δημοφιλές στη Καρία, Σμύρνη, Χίο και Βιθυνία), πιθανώς ένας χρυσοχόος (αρ. 40: ίσως χρυσοχόος); ένας αξιωματούχος (αρ. 2: ἄρχων με τη γυναίκα του και τα παιδιά του); πρεσβύτεροι (αρ. 28; 31), μοναχός (αρ. 26), και ακόμη επίσκοποι (αρ. 38; 39). Οι ντόπιοι της Τήνου πιθανόν να επισκέφτηκαν το ιερό επίσης (π.χ. αρ. 14: Θεοφύλακτος, γιος του Τηνιάκου). Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι κάποιοι από τους παρακλητές είναι ναυτικοί που πρέπει να προσγειώθηκαν στο νησί για να ανεφοδιαστούν ή χρησιμοποίησαν την ευκαιρία να προσευχηθούν στο ιερό κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους (π.χ. αρ. 10: φύλαξον Ἄμανον μετὰ τῶν ναυτῶν <αὐτοῦ> / 'Προστάτεψε τον Άμανο με <τους> ναύτες του'; αρ. 21: λύτρωσαι αὐτὸν ἀπὸ θαλάσσης / 'Λύτρωσέ τον από τη θάλασσα'; αρ. 37: βοήθησον τοῦ σκάφεος τοῦ Μανήου / 'Βοήθησε το πλοίο του Μάνιου' (?)).
Επιπλέον, η είσοδος στην εσωτερική σπηλιά διακοσμείται με ένα μέσο βυζαντινό γκράφιτο (αρ. 36) με ένα ποίημα που δεν απαντά στην παραδοσιακή χειρόγραφη παράδοση, αλλά μοιάζει πολύ με μια επιγραφή από μια εκκλησία λαξευμένη στον βράχο στην Ελμαλί Κιλίσε στην Καππαδοκία, Ανατολική Μικρά Ασία (βλ. Jerphanion 1942, τόμ. 2, μέρος 2, 421-422), το οποίο εξυμνεί τον σεισμό που έσπασε τους βράχους κατά τη Σταύρωση. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι είναι καταγεγραμμένο εκεί, λόγω της υπόγειας τοποθεσίας του ιερού, και τονίζει τη δύναμη του Θεού, ικανή να σπάσει τους στέρεους βράχους.
Ο Feissel υποθέτει ότι τα περισσότερα από τα γκράφιτι χρονολογούνται μετά το 960, το έτος που η Κρήτη επανήλθε στους Βυζαντινούς από τους Άραβες υπό τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Β' Φωκά, και η μετακίνηση μεταξύ των Κυκλάδων έγινε και πάλι ασφαλής. Κάποια από τα κείμενα, ωστόσο, χρονολογούνται υποθετικά σε μια προηγούμενη περίοδο, πριν από τις αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα. Η επισκοπή της Τήνου μπορεί να υπήρχε ήδη τον 4ο αιώνα, καθώς ο πρώτος επίσκοπός της ενδέχεται να καταγράφηκε στην σύνοδο της Σερδικής/Σερδίκας (343/344), αλλά περισσότερες φιγούρες καταγράφονται στους 6ο και 7ο αιώνες (Εκδίκιος στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης 553; Δημήτριος στη σύνοδο της Κωνσταντινούπολης 680/681, και Ευστάθιος στη δεύτερη σύνοδο της Νίκαιας 787). Βλ. επίσης: Kiourtzian 2000, 203-204.
Μεταξύ αυτών των ίσως πρώιμων επιγραφών έχουμε δύο επικλήσεις από τον ίδιο επίσκοπο της Κνίδου:
Γκράφιτο 1: Kiourtzian 2000, αρ. 138 = Feissel 1980, αρ. 38.
ὁ θ(εὸς) τῆς Θεοτόκου βοήθι Τιμοθέῳ ἐπισκόπῳ Κνίδου
"Ο Θεός της Θεοτόκου, βοήθησε τον Τιμόθεο, επίσκοπο Κνίδου!"
Αυτό το γκράφιτο είναι γραμμένο με κόκκινο χρώμα στον δυτικό τοίχο της εσωτερικής σπηλιάς. Ύψος 0,3 μ.; Πλάτος 0,4 μ. Η επιγραφή είναι μια επικοινωνία προς τη Μαρία, Μητέρα του Χριστού, ως Θεοτόκο, ζητώντας βοήθεια για τον Τιμόθεο, επίσκοπο Κνίδου (Νοτιοδυτική Μικρά Ασία). Ο Denis Feissel συνέκρινε αυτό το όνομα με τη λίστα των γνωστών επισκόπων της Κνίδου, αλλά δεν κατέληξε σε ορισμένα συμπεράσματα για την ταυτότητα του Τιμόθεου. Παρά ταύτα, υποθέτει ότι η προσκύνηση του Τιμόθεου πρέπει να έγινε πριν από τα μέσα του 7ου αιώνα, όταν οι Κυκλάδες ήταν ακόμη ελεύθερες από τις αραβικές επιδρομές. Η γραφή μοιάζει επίσης με άλλα γκράφιτι του 7ου αιώνα.
Γκράφιτο 2: Kiourtzian 2000, αρ. 139 = Feissel 1980, αρ. 39.
Θεοτόκε βοήθι Τιμοθέῳ ἐπισκόπῳ Κνίδου .. ου .... κλ̣ι̣α[- - -] .. ̣ν .. ̣να[- - -]
"Ω Θεοτόκε, βοήθησε τον Τιμόθεο, επίσκοπο Κνίδου! [- - -]"
Αυτό το γκράφιτο είναι γραμμένο στον ανατολικό τοίχο της εσωτερικής σπηλιάς, ακριβώς απέναντι από την προηγούμενη επικοινωνία. Πλάτος περίπου 2 μ.; Ύψος γράμματος περίπου 0,1 μ. Ο Τιμόθεος, επίσκοπος Κνίδου, ο συγγραφέας αυτής της επικλήσεως, είναι προφανώς ο ίδιος παρακλητής που αναφέρεται στο Γκράφιτο 1. Δεν είναι σαφές αν και τα δύο γκράφιτά του είναι σύγχρονα ή γράφτηκαν κατά τη διάρκεια δύο διαφορετικών προσκυνημάτων στο ιερό.
.jpg)
