Άγιος Δωρόθεος Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως, ο Πρώιος, 3 Ιουνίου
Ο Άγιος Δωρόθεος ήταν εθνομάρτυρας και από τους σπουδαιότερους λόγιους ιεράρχες του 19ου αιώνα μ.Χ. Μητροπολίτης Φιλαδέλφειας (1805 - 1813 μ.Χ.) και Αδριανουπολεως (1813 - 1821 μ.Χ.).
Γεννήθηκε στη Χίο, όπου και έμαθε τα εγκύκλιο γράμματα. Κατόπιν φοίτησε στην Πατμιάδα Σχολή, όπου χρημάτισε μαθητής του Δανιήλ Κεραμέα. Συνδέθηκε φιλικά με τον Βενιαμίν Λεσβίο, όπως δείχνει η αλληλογραφία τους. Η φιλία τους έμεινε αδιατάρακτη, γιατί είχαν κοινά ενδιαφέροντα, ως φίλοι της παιδείας και του γένους.
Το 1786 μ.Χ. χειροτονήθηκε διάκονος και αναχώρησε για ευρύτερες σπουδές στην Ιταλία και Γαλλία. Τον Σεπτέμβριο του 1793 μ.Χ. διορίστηκε διδάσκαλος στη Σχολή της Χίου, όπου δίδαξε τη φιλοσοφία και τις επιστήμες, με διευθυντή τον Αθανάσιο Πάριο. Το 1796 μ.Χ. όμως εγκατέλειψε τη θέση αυτή, για να αναλάβει τη διδασκαλία των παιδιών του Κωνσταντίνου Χαντζερή, δραγομάνου του τουρκικού στόλου, και εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη (1797 μ.Χ.). Όταν ο Χαντζερής διορίστηκε ηγεμόνας στη Βλαχία, ο Δωρόθεος τον ακολούθησε, παίρνοντας για βοηθό του εκεί τον μαθητή του Νεόφυτο Βάμβα.
Μετά τον αποκεφαλισμό του Χαντζερή από τους Τούρκους, ο Δωρόθεος αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη (1799 μ.Χ.). Το πατριαρχείο τον ονόμασε ιεροκήρυκα της Μεγάλης Εκκλησίας, προχειρίζοντάς τον σε Αρχιμανδρίτη.
Όταν ο Δημήτριος Μουρούζης ίδρυσε τη Σχολή του Γένους στο Κουρουτσεσμέ (Ξηροκρήνη), το 1804 μ.Χ., η διεύθυνσή της ανατέθηκε στον Δωρόθεο. Παρέμεινε στη διεύθυνση της σχολής μέχρι το 1807 μ.Χ., ενώ στο μεταξύ είχε εκλεγεί μητροπολίτης Φιλαδέλφειας.
Δίδαξε τη φυσική, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη φιλοσοφία και τη λογική. Από έγγραφα τους και τα χειρόγραφα βοηθήματα, με τα όποια εφοδίαζε τους μαθητές του, φαίνεται η άρτια συγκρότηση και η διοικητική ικανότητά του κατά τη σχολαρχία του. Δεν περιοριζόταν μόνο στα διοικητικά και διδακτικά καθήκοντά του, αλλά επιδόθηκε και σε άλλα, ωφελιμότερα για το γένος έργα. Τέτοιο είναι η σύνταξη του μεγάλου λεξικού της ελληνικής γλώσσας, με τον τίτλο «Κιβωτός», που το ενίσχυαν ηθικά και οικονομικά οι Ζωσιμάδες. Συνεργάτες του Δωροθέου στο έργο αυτό ήταν ο Ν. Βάμβας και ο Νικ. Λογάδης. Ο πρώτος τόμος του λεξικού εκδόθηκε το 1819 μ.Χ. Ως σχολάρχης ο Δωρόθεος αλληλογραφούσε με επιφανείς Έλληνες, ζητώντας τη συμπαράσταση τους στη λειτουργία της σχολής.
Το 1807 μ.Χ. άφησε ως διάδοχό του στη σχολή τον Πανταλέονα Φραγκιάδη (μετέπειτα Πλάτωνα, μητροπολίτη Χίου) και εγκαταστάθηκε στη Φιλαδέλφεια, την έδρα της μητρόπολης του.
Το 1813 μ.Χ. μετατέθηκε στη μητρόπολη Αδριανουπόλεως. Προσπάθησε να ιδρύσει στην πόλη Ιερατική σχολή, χωρίς όμως επιτυχία. Οργάνωσε πάντως σχολείο και βιβλιοθήκη με τη συνεργασία του Αδριανουπολίτη Γ. Σακελλαρίου, ο όποιος ήταν από τους πλουσιότερους εμπόρους της Αυστρίας. Σχολάρχης, διορίστηκε ο Στέφανος Καραθεοδωρής, δίδασκε όμως και ο Δωρόθεος θεολογία, φιλοσοφία και επιστήμες.
Το 1820 μ.Χ. κλήθηκε ως συνοδικός στην Κωνσταντινούπολη, αλλά ένα έτος μετά (Απρίλιος 1821 μ.Χ.) συνελήφθη από τους Τούρκους, μαζί με τον οικουμενικό πατριάρχη Γρηγόριο Ε', και άλλους αρχιερείς και επιφανείς λαϊκούς και απαγχονίστηκε στο Μέγα Ρεύμα.
Ο Δωρόθεος ανήκει στους μεγάλους διδασκάλους του γένους κατά τη φθίνουσα τουρκοκρατία και συνέβαλε στον ελληνοκεντρικό διαφωτισμό του, στη μύηση δηλαδή στις επιστήμες, αλλά μέσα στα πλαίσια της παράδοσης του. Σπουδαία βοήθεια προσέφερε με τα συγγράμματά του, παρόλο που δεν επιχείρησε δημοσίευση επιστημονικών μελετών, αλλά περιορίστηκε στη σύναξη βοηθημάτων για τους μαθητές του. Τα πολλά όμως αντίγραφά τους, που σώζονται σε διάφορες βιβλιοθήκες, βεβαιώνουν το γεγονός ότι αναγνωρίστηκε πολύ πλατιά η αξία του ως διδασκάλου. Τα σωζόμενα χειρόγραφα περιλαμβάνουν αριθμητική, γεωμετρία, άλγεβρα και τη Λογική του Γενουηνσίου. Κατά πληροφορία του C. Iken (Leucothea, Ι. Λειψία 1825, σ. 240/241) ο Δωρόθεος συνέγραψε Εκκλησιαστική Ιστορία, που όμως δεν εκδόθηκε ποτέ. Επιμελήθηκε την α' έκδοση του πηδαλίου του Αγ. Νικόδημου του Αγιορείτου (1800 μ.Χ.).
Βιογραφία
Ο Δωρόθεος Πρώιος (περ. 1765–1821) ήταν Έλληνας λόγιος διδάσκαλος και επίσκοπος, Μητροπολίτης στη Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας και μετέπειτα στην Αδριανούπολη.
Είναι άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας και τιμάται στις 3 Ιουνίου, ημέρα του μαρτυρίου του.
Γεννήθηκε περίπου το 1765 στη Χίο και το κοσμικό του όνομα ήταν Δημήτρης Πρώης ή Πρωγάκης. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην πατρίδα του αλλά και στην Πατμιάδα Σχολή με καθηγητή τον Δανιήλ Κεραμέα. Έπειτα, μεταξύ 1786 και 1793, πραγματοποίησε πανεπιστημιακές σπουδές στους τομείς της φιλοσοφίας και της φυσικής στα πανεπιστήμια της Πίζας, της Φλωρεντίας και του Παρισιού όπου γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή. Στη συνέχεια επέστρεψε στην πατρίδα του όπου δίδαξε στην εκεί σχολή μέχρι το 1796 όταν και μετακόμισε σε Κωνσταντινούπολη και Βουκουρέστι, ακολουθώντας τον Κωνσταντίνο Χαντζέρη, τότε δραγουμάνο του στόλου και μετέπειτα ηγεμόνα της Βλαχίας.
Το 1804 ο Δημήτριος Μουρούζης ίδρυσε την Πατριαρχική Σχολή Ξηροκρήνης στην Ξηροκρήνη της Κωνσταντινούπολης και ανατέθηκε στον Δωρόθεο Πρώιο η διεύθυνσή της. Σε διάστημα τριών ετών ο Δωρόθεος κατάφερε να προσελκύσει πληθώρα νέων σπουδαστών, καθιερώνοντας νέες διδακτικές μεθόδους που διαμόρφωσε σε συνεργασία με τον Κοραή ο οποίος βρισκόταν στο Παρίσι. Δίδαξε τη φυσική, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, τη φιλοσοφία και τη λογική. Επίσης οργάνωσε τη βιβλιοθήκη της Σχολής, αλλά και τη συλλογή με τα εποπτικά υλικά διδασκαλίας μαθημάτων όπως η γεωγραφία, η φυσική και η χημεία. Παρέμεινε στη διεύθυνση της σχολής μέχρι το 1807 καθώς εξελέγη μητροπολίτης Φιλαδελφείας της Μικράς Ασίας.
Το 1813 με απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου μετατέθηκε στη Μητρόπολη Αδριανουπόλεως, όπου αναδιοργάνωσε το γυμνάσιο της πόλης. Οργάνωσε σχολείο και βιβλιοθήκη με τη συνεργασία του Αδριανουπολίτη Γ. Σακελλαρίου, ο όποιος ήταν από τους πιο εύπορους εμπόρους της Αυστρίας. Σχολάρχης, διορίστηκε ο Στέφανος Καραθεοδωρής και επίσης ο Δωρόθεος δίδασκε θεολογία, φιλοσοφία και επιστήμες.
Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται κυρίως σχολικά εγχειρίδια, ενώ συνεργάστηκε και για τη συγγραφή της Κιβωτού του ελληνικής γλώσσας το 1819.
Φυλάκιση και μαρτύριο
Με την έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ο Σουλτάνος ζήτησε για εγγύηση επτά αρχιερείς, ένας από τους οποίους ήταν και ο Δωρόθεος. Οι τουρκικές αρχές τότε τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν στην Κωνσταντινούπολη στις φυλακές του Μποσταντζή μαζί με τους συλληφθέντες επίσης επισκόπους Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, Νικομηδείας Αθανάσιο, Δέρκων Γρηγόριο, Αγχιάλου Ευγένιο, Εφέσου Διονύσιο, και Τυρνόβου Ιωαννίκιο
Στις 10 Απριλίου απαγχονίστηκε ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ και ακολούθησε την ίδια ημέρα ο απαγχονισμός των αρχιερέων Αθανασίου Νικομηδείας, Ευγενίου Αγχιάλου και Διονυσίου Εφέσου. Στις 3 Ιουνίου 1821, έλαβαν χώρα οι απαγχονισμοί των υπόλοιπων φυλακισμένων μητροπολιτών σε διαφορετικό σημεία της Κωνσταντινούπολης: του μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Δωροθέου στο Μέγα Ρεύμα, του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ιωσήφ στο Νεοχώρι, του μητροπολίτη Τυρνόβου Ιωαννικίου στο Αρναούτκιοϊ, και τέλος του μητροπολίτη Δέρκων Γρηγορίου στα Θεραπειά.
Έργα
Αριθμητική Δωροθέου Πρωίου.
Γεωμετρία μετά σχημάτων.
Αριθμητική του σοφωτάτου εν ιεροδιδασκάλοις κυρίου Δωροθέου Πρωΐου του Χίου.
Κωνικών τομών σύνοψις
Νικηφόρου Θεοτόκη, Αριθμητική.
Δωροθέου Πρωίου, Γεωμετρία.
Στοιχεία Αλγέβρας εκ Νεωτέρων συνερανισθέντα υπό Δωρόθεου πρεσβυτέρου Πρωΐου του Χίου.
Αριθμητική του κυρ Δωρόθεου Πρωΐου του εκ Χίου.
Λογική του Αντώνιου Γενουενσίου.
Αριθμητική Δωροθέου.
Γεωμετρίας βιβλίον Α´-ΙΒ´. Πάμπολλα σχήματα εν τη ώα.
Αρχιμήδου Θεωρήματα, οις και άλλα τινα προσετέθη.
Θεωρήματα εκ των του Αρχιμήδους, εκ της λατινίδος φωνής μεταφρασθέντα υπό Δωροθέου Πρωΐου Χίου.
Σύγγραμμα αναλυτικόν του αββά Καΐλου Περί των Κωνικών Τομών εκ της λατινίδος μεταφρασθέν.
Περί των αορίστων προβλημάτων του πρώτου βαθμού.
Μέθοδοι τινές αλγεβραϊκαί.
Τρόποι διάφοροι των αριθμητικών πράξεων.
Του σοφωτάτου διδασκάλου της εν Κωνσταντινουπόλει Ακαδημίας του εκ Μυτιλήνης Δωροθέου, Εις άπασαν την Κορυδαλέως φυσικήν πραγματείαν.
Τεχνολογία της Μικράς Λογικής του λογιωτάτου Σουγδουρή κατ´ ερωταπόκρισιν.
Θεωρίαι και παρατηρήσεις γραμματικαί περί μορίων.
Δωροθέου Χίου, αριθμητική και Γεωμετρία.
Στοιχεία Αλγέβρας εκ νεωτέρων συνερανισθέντα υπό του κυρού Δωροθέου πρεσβυτέρου Πρωΐου του Χίου.
Δωροθέου Πρωΐου του Χίου Γεωμετρία και Άλγεβρα.
Στοιχεία Άλγεβρας νεωτέρων συνερανισθέντα υπό Δωροθέου Πρωΐου Χίου.
Στοιχεία Αλγέβρας Νεωτέρων συνερανισθέντα υπό Δωροθέου Πρωΐου Χίου.
Στοιχεία Αριθμητικής και Αλγέβρας υπό Δωροθέου Πρωΐου.
