Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης, 26 Οκτωβρίου

Δημήτριον νύττουσι λόγχαι Χριστέ μου,

Ζηλοῦντα πλευρᾶς λογχονύκτου σῆς πάθος.

Εἰκοστῇ μελίαι Δημήτριον ἕκτῃ ἀνεῖλον.

Ο Άγιος Δημήτριος γεννήθηκε περί το 280 - 284 μ.Χ. και μαρτύρησε επί των αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού το 303 μ.Χ. ή το 305 μ.Χ. ή (το πιο πιθανό) το 306 μ.Χ.

Ο Δημήτριος ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας στη Θεσσαλονίκη. Σύντομα ανελίχθηκε στις βαθμίδες του Ρωμαϊκού στρατού με αποτέλεσμα σε ηλικία 22 ετών να φέρει το βαθμό του χιλιάρχου. Ως αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού κάτω από τη διοίκηση του Τετράρχη (και έπειτα αυτοκράτορα) Γαλερίου Μαξιμιανού, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Διοκλητιανός, έγινε χριστιανός και φυλακίστηκε στην Θεσσαλονίκη το 303 μ.Χ., διότι αγνόησε το διάταγμα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού «περί αρνήσεως του χριστιανισμού». Μάλιστα λίγο νωρίτερα είχε ιδρύσει κύκλο νέων προς μελέτη της Αγίας Γραφής.

Στη φυλακή ήταν και ένας νεαρός χριστιανός ο Νέστορας (βλέπε 27 Οκτωβρίου), ο οποίος θα αντιμετώπιζε σε μονομαχία τον φοβερό μονομάχο της εποχής Λυαίο. Ο νεαρός χριστιανός πριν τη μονομαχία επισκέφθηκε τον Δημήτριο και ζήτησε τη βοήθειά του. Ο Άγιος Δημήτριος του έδωσε την ευχή του και το αποτέλεσμα ήταν ο Νέστορας να νικήσει το Λυαίο και να προκαλέσει την οργή του αυτοκράτορα. Διατάχθηκε τότε να θανατωθούν και οι δύο, Νέστορας και Δημήτριος. 

Οι συγγραφείς εγκωμίων του Αγίου Δημητρίου, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Γρηγόριος ο Παλαμάς και Δημήτριος Χρυσολωράς, αναφέρουν ότι το σώμα του Αγίου ετάφη στον τόπο του μαρτυρίου, ο δε τάφος μετεβλήθη σε βαθύ φρέαρ που ανέβλυζε μύρο, εξ ου και η προσωνυμία του Μυροβλήτου.

Στις βυζαντινές εικόνες αλλά και στη σύγχρονη αγιογραφία ο Άγιος Δημήτριος παρουσιάζεται αρκετές φορές ως καβαλάρης με κόκκινο άλογο (σε αντιδιαστολή του λευκού αλόγου του Αγίου Γεωργίου) να πατά τον άπιστο Λυαίο.

Το μαρτύριο του αγίου σε εικόνα του β΄ μισού του 15ου αι. από τον Χάνδακα.

Σήμερα ο Άγιος Δημήτριος τιμάται ως πολιούχος Άγιος της Θεσσαλονίκης.

Ένα από τα πολλά θαύματα του Αγίου είναι και το εξής. Το 1823 μ.Χ. οι Τούρκοι που ήταν αμπαρωμένοι στην Ακρόπολη της Αθήνας ετοίμαζαν τα πυρομαχικά τους για να χτυπήσουν με τα κανόνια τους, τους Έλληνες που βρισκόντουσαν στον ναό του Αγίου Δημητρίου, μα ο Άγιος Δημήτριος έκανε το θαύμα του για να σωθούν οι Χριστιανοί και η πυρίτιδα έσκασε στα χέρια των Τούρκων καταστρέφοντας και τμήμα του μνημείου του Παρθενώνα. Για να θυμούνται αυτό το θαύμα, ο ναός λέγεται από τότε Άγιος Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, από την λουμπάρδα δηλαδή το κανόνι των Τούρκων που καταστράφηκε.

Βιογραφία

Ο Άγιος Δημήτριος της Θεσσαλονίκης (στα ελληνικά: Ἅγιος Δημήτριος τῆς Θεσσαλονίκης), γνωστός και ως Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης (που σημαίνει «αυτός που αναβλύζει μύρο» ή «ο Μυρορροούσα»· 3ος αιώνας – 306 μ.Χ.), ήταν Έλληνας χριστιανός μάρτυρας των αρχών του 4ου αιώνα μ.Χ.

Κατά τον Μεσαίωνα, αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους στρατιωτικούς αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, συχνά σε ζεύγος με τον Άγιο Γεώργιο τον Τροπαιοφόρο.

Στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, ονομάζεται συνήθως Δημήτριος των Σιρμίων και η μνήμη του εορτάζεται στις 9 Απριλίου στο Ρωμαϊκό Μαρτυρολόγιο του 2004 και στις 8 Οκτωβρίου στο μαρτυρολόγιο της παλαιάς λειτουργικής μορφής. Υπάρχει διαφωνία αν ο Δημήτριος της Θεσσαλονίκης και ο Δημήτριος των Σιρμίων είναι το ίδιο πρόσωπο.

Οι πρώτες γραπτές διηγήσεις της ζωής του συντάχθηκαν τον 9ο αιώνα, αν και υπάρχουν παλαιότερες απεικονίσεις του, καθώς και η συλλογή των «Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου» από τον 7ο αιώνα. Σύμφωνα με τις πρώτες αυτές αφηγήσεις, ο Δημήτριος γεννήθηκε από ευσεβείς χριστιανούς γονείς στη Θεσσαλονίκη της Μακεδονίας, γύρω στο 270 μ.Χ.

Σύμφωνα με τα αγιολογικά κείμενα, ο Δημήτριος ήταν νέος ευγενικής καταγωγής, μέλος συγκλητικής οικογένειας, που έγινε ανθύπατος (διοικητής) της Θεσσαλονίκης. Εκτελέστηκε με λόγχες γύρω στο 306 μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη, κατά τους διωγμούς των χριστιανών υπό τον αυτοκράτορα Γαλέριο, γεγονός που συμφωνεί με τις απεικονίσεις του στα ψηφιδωτά του 7ου αιώνα.

Η εξέλιξη της λατρείας του

Κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Η επικρατέστερη άποψη, που πρότεινε ο Βollandιστής Ιππόλυτος Ντελεάι (1859–1941), αναφέρει ότι η λατρεία του μεταφέρθηκε από τα Σίρμια (Sirmium) όταν η Θεσσαλονίκη αντικατέστησε την πόλη εκείνη ως κύρια στρατιωτική βάση της περιοχής, το 441/442 μ.Χ. Ο μεγάλος ναός του στη Θεσσαλονίκη, ο Άγιος Δημήτριος, χτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα. Έκτοτε, η Θεσσαλονίκη παρέμεινε κέντρο της λατρείας του και ο ίδιος πολιούχος της πόλης.

Καθώς η φήμη του αυξανόταν, η πόλη δέχθηκε επανειλημμένες επιθέσεις από τους Σλάβους που μετακινούνταν στα Βαλκάνια, και ο Δημήτριος αποδόθηκε με πολλά θαύματα για την υπεράσπισή της. Έτσι, οι μεταγενέστερες παραδόσεις τον παρουσίασαν ως στρατιώτη του ρωμαϊκού στρατού, και καθιερώθηκε ως στρατιωτικός μάρτυρας.

Από τη θεά Δήμητρα στον Άγιο Δημήτριο

Ο Δημήτριος τιμήθηκε επίσης ως προστάτης της γεωργίας, των αγροτών και των ποιμένων στον ελληνικό μεσαίωνα. Σύμφωνα με τον ιστορικό Hans Kloft, αυτόν τον ρόλο τον «κληρονόμησε» από την αρχαία θεά Δήμητρα. Μετά την παρακμή των Ελευσινίων Μυστηρίων τον 4ο αιώνα, ο αγροτικός πληθυσμός της Ελλάδας μετέφερε σταδιακά τις τελετές και τους ρόλους της Δήμητρας στον χριστιανό άγιο Δημήτριο.

Κατά τις Σταυροφορίες

Κατά τον Μεσαίωνα, η δημοτικότητά του ήταν εξαιρετικά μεγάλη. Οι διαμάχες μεταξύ του Βοημούνδου Α΄ της Αντιόχειας και του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού φαίνεται να οδήγησαν ώστε ο Δημήτριος να υιοθετηθεί ως προστάτης των σταυροφόρων.

Τα λείψανα

Οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι για τέσσερις αιώνες μετά τον θάνατό του, ο Δημήτριος δεν είχε φυσικά λείψανα· στη θέση τους ανεγέρθηκε ένα κενό προσκυνητάρι («κιβώριο») μέσα στον ναό του Αγίου Δημητρίου.

Αργότερα εμφανίστηκαν λείψανα που θεωρήθηκαν δικά του, αν και ο τοπικός αρχιεπίσκοπος Ιωάννης, που συνέταξε το πρώτο βιβλίο των «Θαυμάτων» γύρω στο 610, αμφισβήτησε δημοσίως την αυθεντικότητά τους. Όταν όμως τα λείψανα άρχισαν να αναβλύζουν εύοσμο μύρο, θεωρήθηκαν θαυματουργά, και ο Δημήτριος απέκτησε το επώνυμο Μυροβλύτης.

Λατρεία εκτός Ελλάδος

Ο Δημήτριος έγινε προστάτης άγιος της δυναστείας των Ρουρικιδών στη Ρωσία από τα τέλη του 11ου αιώνα. Ο Ιζιασλάβος Α΄ του Κιέβου (με χριστιανικό όνομα Δημήτριος) ίδρυσε το πρώτο σλαβικό μοναστήρι αφιερωμένο σε αυτόν.

Στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, το Σάββατο πριν από τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου είναι ημέρα μνήμης των κεκοιμημένων, γνωστή ως «Δημητριάτικο Σάββατο». Αρχικά τιμούσε τους στρατιώτες που έπεσαν στη Μάχη του Κουλίκοβο (1380), υπό τον Δημήτριο του Ντον, αλλά εξελίχθηκε σε ημέρα μνήμης όλων των κεκοιμημένων Ορθοδόξων.

Η Βουλγαρική και η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία τιμούν τον άγιο στις 26 Οκτωβρίου (Δημητρώβδεν στα βουλγαρικά).

Η Σερβική, η Μακεδονική (Οχρίδας) και η Κοπτική Εκκλησία τον εορτάζουν στις 8 Νοεμβρίου (Μητρόβδαν/Μητρόβδεν).

Παράγωγα ονόματα

Από το όνομά του προέρχονται πολλά βαπτιστικά ονόματα:

Δημήτρης (Ελλάδα), Δημητρός, Δημητράκης,

Dimitar (Βουλγαρία, Βόρεια Μακεδονία),

Dimitry (Ρωσία),

Dumitru / Dimitrie (Ρουμανία),

Mitri (Λίβανος).

Εικονογραφία

Οι αγιογραφικοί κύκλοι του Αγίου Δημητρίου περιλαμβάνουν σκηνές από τη ζωή και τα θαύματά του.

Στις πρώτες εικόνες και ψηφιδωτά απεικονίζεται ως νεαρός με πολυτελή ενδύματα και τον χαρακτηριστικό ταβλίο της συγκλητικής τάξης. Με την πάροδο του χρόνου, λόγω των θαυματουργών στρατιωτικών επεμβάσεων, άρχισε να απεικονίζεται ως στρατιώτης.

Σε ένα ελεφαντοστό της Κωνσταντινούπολης του 10ου αιώνα (Metropolitan Museum of Art) παρουσιάζεται ως πεζός στρατιώτης, ενώ σε εικόνα του 11ου αιώνα στη Μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά παραμένει πολίτης.

Από τον 12ο αιώνα και εξής, εμφανίζεται με στρατιωτική στολή, έφιππος, συνήθως μαζί με τον Άγιο Γεώργιο: ο Δημήτριος, γενειοφόρος πάνω σε κόκκινο άλογο, και ο Γεώργιος, νεανικός πάνω σε λευκό άλογο.

Ενώ ο Γεώργιος σκοτώνει δράκο, ο Δημήτριος απεικονίζεται να καταβάλλει τον μονομάχο Λυαίο, υπεύθυνο –σύμφωνα με την παράδοση– για τον φόνο πολλών χριστιανών.

Στην παράδοση, ο ίδιος ο Δημήτριος δεν τον σκότωσε, αλλά μέσω των προσευχών του ο μαθητής του Νέστωρ τον νίκησε.

Στη σύγχρονη ελληνική εικονογραφία, ο άγιος εικονίζεται με φόντο τον Λευκό Πύργο, ως σύμβολο της Θεσσαλονίκης, παρότι ο πύργος είναι έργο του 16ου αιώνα.

Στις ρωσικές εικόνες, μετά το 1207, διαδίδεται και η σκηνή του «Θαύματος του θανάτου του τσάρου Καλογιάννη», όπου ο άγιος καρφώνει με λόγχη τον Βούλγαρο ηγεμόνα Καλογιάννη που πολιορκούσε τη Θεσσαλονίκη.

Εορτές

Ορθόδοξη Εκκλησία: 26 Οκτωβρίου (ή 8 Νοεμβρίου με το παλαιό ημερολόγιο)

Ανακομιδή της εικόνας του στη Σύρο: 25 Μαΐου

Ἀπολυτίκιον  (Κατέβασμα)

Ἦχος γ’.

Μέγαν εὕρατο ἐv τοῖς κιvδύvοις, σὲ ὑπέρμαχοv, ἡ οἰκουμένη, Ἀθλοφόρε τὰ ἔθνη τροπούμενον. Ὡς οὖν Λυαίου καθεῖλες τὴν ἔπαρσιν, ἐν τῷ σταδίῳ θαῤῥύvας τὸν Νέστορα, οὕτως Ἅγιε, Μεγαλομάρτυς Δημήτριε, Χριστὸν τὸν Θεὸν ἱκέτευε, δωρήσασθαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος.

Κοντάκιον

Ἦχος β’. Αὐτόμελον.

Τοῖς τῶv ἰαμάτωv σου ῥείθροις Δημήτριε, τὴv Ἐκκλησίαν Θεὸς ἐπορφύρωσεv, ὁ δούς σοι τὸ κράτος ἀήττητοv, καὶ περιέπωv τὴν πόλιv σου ἄτρωτοv· αὐτῆς γὰρ ὑπάρχεις τὸ στήριγμα.

Κάθισμα

Ἦχος πλ. δ’. Τὴν Σοφίαν καὶ Λογον.

Εὐσεβείας τοῖς τρόποις καταπλουτῶν, ἀσεβείας τὴν πλάνην καταβαλών, Μάρτυς κατεπάτησας, τῶν τυράννων τὰ θράση, καὶ τῷ θείῳ πόθῳ, τὸν νοῦν πυρπολούμενος, τῶν εἰδώλων τὴν πλάνην, εἰς χάος ἐβύθισας· ὅθεν ἐπαξίως, ἀμοιβὴν τῶν ἀγώνων, ἐδέξω τὰ θαύματα, καὶ πηγάζεις ἰάματα, Ἀθλοφόρε Δημήτριε, πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, τῶν πταισμάτων ἄφεσιν δωρήσασθαι, τοῖς ἑορτάζουσι πόθῳ, τὴν ἁγίαν μνήμην σου.

Ἕτερον Κάθισμα

Βασιλεῖ τῶν αἰώνων εὐαρεστῶν, βασιλέως ἀνόμου πᾶσαν βουλήν, ἐξέκλινας Ἔνδοξε, καὶ γλυπτοῖς οὐκ ἐπέθυσας· διὰ τοῦτο θῦμα, σαυτὸν προσενήνοχας, τῷ τυθέντι Λόγῳ ἀθλήσας στερρότατα· ὅθεν καὶ τῇ λόγχῃ, τὴν πλευρὰν ἐξωρύχθης, τὰ πάθη ἰώμενος, τῶν πιστῶς προσιόντων σοι, Ἀθλοφόρε Δημήτριε, πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, τῶν πταισμάτων ἄφεσιν δωρήσασθαι, τοῖς ἑορτάζουσι πόθῳ, τὴν ἁγίαν μνήμην σου.

Μεγαλυνάριον

Τὸν μέγαν ὁπλίτην καὶ ἀθλητήν, τὸν στεφανηφόρον, καὶ ἐν μάρτυσι θαυμαστόν, τὸν λόγχῃ τρωθέντα, πλευρὰν ὡς ὁ δεσπότης, Δημήτριον τὸν θεῖον ὕμνοις τιμήσωμεν.

Ἕτερον Μεγαλυνάριον

Φύλαττε τοὺς δούλους σου ἀθλητά, μάρτυς μυροβλύτα τοὺς ὑμνοῦντάς σε εὐσεβῶς, καὶ ρῦσαι κινδύνων καὶ πάσης ἄλλης βλάβης, Δημήτριε τρισμάκαρ ταῖς ἱκεσίαις σου.