Τα κλεμμένα και χαμένα ριπίδια από τους Βούλγαρους της παλιάς Μητρόπολης Σερρών το 1913

Τα κλεμμένα και χαμένα ριπίδια από του Βούλγαρους της παλιάς Μητρόπολης Σερρών το 1913

Στον μητροπολιτικό ναό των Αγίων Θεοδώρων στις Σέρρες, φυλάσσονταν διάφορα έργα χριστιανικής τέχνης, ανάμεσα στα οποία ιδιαίτερο καύχημα αποτελούσε ζεύγος ριπιδίων διακοσμημένα με σμάλτο.

Κατά την καταστροφή των Σερρών το 1913 οι Βούλγαροι σκότωσαν αμάχους, κάψαν την πόλη και λεηλάτησαν ότι βρήκαν μπροστά τους.

Οι Βούλγαροι έκλεψαν τα εν λόγω ριπίδια, μαζί με διάφορα άλλα κειμήλια, τα πήραν στη Βουλγαρία, όπου παρέμειναν σε άγνωστο μέρος για πολλές δεκαετίες. Ωστόσο, σε δημοσίευση του 1995, διαπιστώθηκε ότι αυτά βρίσκονται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Σόφιας με αριθμό καταγραφής 292074

.

Τα ριπίδια έχουν διαστάσεις 0, 29μ x 0, 60μ το καθένα, είναι κατασκευασμένα από επιχρυσωμένο ασήμι και φέρουν διακόσμηση με σμάλτο. 

Κάθε ριπίδιο αποτελείται από ένα μεγάλο κεντρικό δίσκο, γύρω από τον οποίο εναλλάσσονται έξι μετάλλια και έξι διάχωρα με τρίλοβη απόληξη, τα οποία διαχωρίζονται από μαργαριτόμορφα εξάρματα. Τα ριπίδια φέρουν συνεχόμενες επιγραφές, δηλαδή η επιγραφή του ριπιδίου Β´ αποτελεί συνέχεια αυτής του ριπιδίου Α´, γεγονός που επιβεβαιώνει τη λειτουργική τους συνάφεια (εικ. 1, 2).

Ειδικότερα, η επιγραφή παραπέμπει στον επινίκιο ύμνο και έχει ως εξής : † ΤΟΝ Ε / ΠΙΝΙ / ΚΙΟΝ ΥΜΝΟΝ ΑΔ / ΟΝΤΑ / ΒΟΩΝΤΑ ΚΕ / ΚΡΑΓΟ / ΝΤΑ ΚΑΙ ΛΕΓΟ / ΝΤΑ Α / ΓΙΟC ΑΓΙΟC O ΑΓ / ΙΟC Κ(ΥΡΙΟ)C / CΑΒΑΩΘ ΠΛ /ΗΡΗ(C) Ω / ΟΥΡΑ/ ΝΟC ΚΑΙ Η ΓΗ ΤΗC / ΔΟΞΗC CΟΥ ΩC / [Α] ΝΝΑ Ο / ΕΝ ΤΟΙC ΥΨΙCΤΟ / ΙC [Ο] ΕΥΛ / [ΟΓΗ]ΜΕΝ(Ο)C Ο ΕΡΧ / ΟΜΕΝ / ΟC ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ

Κ(ΥΡΙΟ)Υ ΩC / ΑΝΝΑ ΕΝ ΤΟΙC ΥΨΙCΤΟΙC

.

Τα ριπίδια φέρουν κυλινδρικό επίχρυσo μεταλλικό στέλεχος, για να προσαρμόζονται πιθανότατα σε ξύλινο κοντάρι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τεχνική διακόσμησης των ριπιδίων, η οποία ανήκει στις πιο δαπανηρές και δύσκολες τεχνικές του σμάλτου. Πρόκειται για ένα πιο απλό τρόπο εκτέλεσης σε σχέση με τα βυζαντινά περίκλειστα σμάλτα, o οποίος εντάσσεται στο μεταβατικό στάδιο από τον περίκλειστο τύπο διακόσμησης στον συρματερό.

Και στις δύο όψεις του πρώτου ριπιδίου ο κεντρικός δίσκος, συμπληρωμένος με βαθυκύανο σμάλτο, φέρει παράσταση του ένθρονου Χριστού, καθισμένου σε θρόνο με στρογγυλό ερεισίνωτο, πατώντας σε υποπόδιο (Ριπίδιο Α´, εικ. 1). Με το δεξί χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατεί ανοιχτό κώδικα Ευαγγελίου (εικ. 3). Ο Χριστός είναι ενδεδυμένος με βαθυπόρφυρο ιμάτιο και γαλάζιο μανδύα και συνοδεύεται από την επιγραφή Ι(ΗCΟΥ)C / Χ(ΡΙCΤΟ)C, η οποία αναγράφεται δεξιά και αριστερά στο πεδίο μέσα σε κυκλικό και τετράγωνο πλαίσιο αντίστοιχα, συμπληρωμένο με γαλάζιο σμάλτο.

Εκατέρωθεν του Χριστού εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών – ο μόσχος και ο άγγελος αριστερά, ο λέων και ο αετός δεξιά. Γύρω από τον κεντρικό δίσκο αναπτύσσεται το πρώτο μέρος της επιγραφής του επινίκιου ύμνου.

Στα ενταγμένα γύρω από τον κεντρικό δίσκο μετάλλια, τα οποία πληρούνται με πράσινο σμάλτο, απεικονίζονται άγγελοι σε προτομή, μέσα σε μετάλλια με βαθυκύανο βάθος. Αποδίδονται με μαύρα μαλλιά, λευκά ενδύματα, γαλάζια φωτοστέφανα και κρατούν σκήπτρα. Τα τρίλοβα διάχωρα γύρω από τον κεντρικό δίσκο, πληρούνται με βαθυκύανο σμάλτο, όπου παριστάνονται πολύχρωμα

εξαπτέρυγα.

Η σμάλτινη διακόσμηση έχει εκπέσει σε δυο τρίλοβα διάχωρα, στο πέμπτο και το έκτο προς δεξιά, καθώς και στο μετάλλιο ανάμεσά τους στην μία όψη (εικ. 4), ενώ στην άλλη στο τρίτο, τέταρτο και πέμπτο μετάλλιο, καθώς και στο τρίλοβο διάχωρο ανάμεσα στα δύο τελευταία. Στην παρυφή του κεντρικού δίσκου αναπτύσσεται το πρώτο μέρος της επιγραφής του επινίκιου ύμνου.

Στο σημείο επαφής του ριπιδίου με το μεταλλικό στέλεχος υπάρχει, στην μία όψη, πολύλοβο μεταλλικό έξαρμα με την επιγραφή: ΓΕ(ΝΝΑ)/ΔΙΟΥ / ΝΝΞ11 (εικ. 5). Στην άλλη όψη του ριπιδίου και στο ίδιο σημείο, υπάρχει στερεωμένο με τρία επάλληλα καρφιά μεταλλικό εξάρτημα και ως εκ τούτου δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί η ύπαρξη ανάλογης επιγραφής και στη θέση αυτή.

Στο δεύτερο ριπίδιο (Ριπίδιο Β´, εικ. 2) και στις δύο όψεις του κεντρικού δίσκου προβάλλεται σε βαθυκύανο βάθος η μορφή του Χριστού Εμμανουήλ σε προτομή, εγγεγραμμένη σε πολυγωνική δόξα.

Αποδίδεται ως νέος, αγένειος, με καστανή κόμη, ευλογώντας με τα δύο χέρια (εικ. 6). Είναι ενδεδυμένος με ιώδες ιμάτιο και γαλάζιο μανδύα. Εκατέρωθεν της κεφαλής του εντάσσονται δύο μετάλλια, συμπληρωμένα με γαλάζιο σμάλτο, όπου αναγράφεται Ι(ΗCΟΥ)C / Χ(ΡΙCΤΟ)C. Στο χρυσό φωτοστέφανο εγγράφεται σταυρός με βαθυκόκκινες κεραίες, όπου διακρίνεται η επιγραφή Ο/Ω/Ν. Το βάθος της επιφάνειας πληρούται με φυτική διακόσμηση, αποτελούμενη από έλικες με λεπτό σύρμα.

Στα βαθυπράσινα μετάλλια, που πλαισιώνουν τον κεντρικό δίσκο, εικονίζονται άγγελοι σε προτομή με γαλάζια φωτοστέφανα, μέσα σε βαθυκύανα μετάλλια, ντυμένοι με λευκά ενδύματα. Στα τρίλοβα βαθυκύανα διάχωρα, γύρω από τον κεντρικό δίσκο, παριστάνονται πολύχρωμα εξαπτέρυγα.

Η μία όψη του ριπιδίου διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, ενώ στην άλλη η σμάλτινη διακόσμηση έχει εκπέσει στο πρώτο και στο πέμπτο μετάλλιο (εικ. 7). Στην παρυφή του κεντρικού δίσκου αναπτύσσεται το δεύτερο μέρος της επιγραφής του επινίκιου ύμνου, το οποίο αποτελεί συνέχεια της επιγραφής του πρώτου ριπιδίου.

Στο σημείο επαφής του μεταλλικού στελέχους στην μία όψη, όπως άλλωστε και στο ριπίδιο Α´, υπάρχει πολύλοβο έξαρμα, στο οποίο αναγράφεται η επιγραφή ΓΕ(ΝΝΑ)/ΔΙΟΥ / ΝΝΞ (εικ. 8). 

Η ένταξη μεταλλικού εξαρτήματος στερεωμένου με τρία επάλληλα καρφιά, στην άλλη όψη του ριπιδίου, δυσχεραίνει και στην περίπτωση αυτή την εξακρίβωση ύπαρξης ανάλογης επιγραφής.

Τα ριπίδια του Σκευοφυλάκιου της Μητρόπολης Σερρών παρουσιάζουν σχετική συγγένεια, όσον αφορά το σχήμα τους, με τα ριπίδια της μονής Ζωγράφου (1468), σήμερα στη μονή της Πάτμου, και με τα ριπίδια του Σκευοφυλάκιου της μονής Putna στη Ρουμανία (15ος αιώνας). Ωστόσο, τα ριπίδια της Μητρόπολης Σερρών είναι πανομοιότυπα στο σχήμα, στις διαστάσεις, στην αναγραφόμενη επιγραφή, αλλά και στην τεχνική εκτέλεσης με τα ριπίδια της μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών (1594), τα οποία έκλεψαν οι Βούλγαροι και σήμερα είναι στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Σόφιας.

Ο μητροπολίτης Σερρών Γεννάδιος, το όνομα του οποίου αναφέρεται στα υπό μελέτη ριπίδια, υπήρξε αρχικά ηγούμενος της μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών ανάμεσα στα έτη 1498/9 και 1503, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, terminus ante quem 1510, γίνεται μητροπολίτης Σερρών. Ο Γεννάδιος όχι μόνο υπήρξε ιδιαίτερα λόγιος αρχιερέας, καθώς συνέθεσε ειδική ακολουθία προς τιμή των αγίων Θεοδώρων, Τήρωνα και Στρατηλάτη, αλλά συνδέεται, επίσης, με διάφορες δωρεές στον μητροπολιτικό ναό των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, στις μονές της Εικοσιφοίνισσας, της Ηλιόκαλης, και κυρίως της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους. 

Ειδικότερα, στη Μητρόπολη Σερρών, εκτός από τα εν λόγω ριπίδια, ο Γεννάδιος χορηγεί μια εικόνα των αγίων Θεοδώρων με την Παναγία και τον ίδιο τον Γεννάδιο, η οποία τουλάχιστον έως το 1905 ήταν τοποθετημένη στο εικονοστάσιο της πρόθεσης του μητροπολιτικού ναού των Αγίων Θεοδώρων. Επίσης, στη Μητρόπολη Σερρών ο Γεννάδιος δωρίζει ένα επιτραχήλιο (1520), πιθανώς μία μητροπολιτική ράβδο, καθώς και διάφορα κτήματα

υπέρ ψυχικής του σωτηρίας.

Στην ελληνική βιβλιογραφία τα ριπίδια της Μητρόπολης Σερρών θεωρούνταν έως και πρόσφατα χαμένα. Τα ριπίδια δημοσιεύθηκαν το 1995 από την Τeofana Matakieva-Lilkov6, η οποία σημειώνει

ότι ο αφιερωτής τους ήταν ο Γεννάδιος, αλλά δεν αναφέρει τον τόπο προέλευσής τους. Ωστόσο, από τις παλαιότερες δημοσιεύσεις του Gustave Schlumberger, του Νikodeme Kondakov, του Anatole

Frolow και του Louis Bréhier, είναι γνωστό ότι τα εν λόγω ριπίδια προέρχονται από το Σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης Σερρών. 

Σχετικά με τη χρονολόγηση των ριπιδίων, ο Schlumberger έχει τη γνώμη ότι ανάγονται στον 12ο αιώνα, ο Bréhier στον 14ο-15ο αιώνα, ο Kondakov και ο Frolow στις αρχές του 16ου αιώνα,

ενώ η Άννα Μπαλλιάν τα χρονολογεί ακριβώς στο 1522, παρόλο που δεν φέρουν ανάλογη χρονολογία. Απ’ όλες τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί, η πιο πιθανή, όπως ήδη έχουμε επισημάνει, φαίνεται να είναι εκείνη που αποδίδει τη χρονολόγηση των ριπιδίων στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, καθώς έτσι θα μπορούσαν να συνδεθούν με τον μητροπολίτη Σερρών Γεννάδιο, το όνομα του οποίου αναγράφεται σε αυτά.

Τα ριπίδια της Μητρόπολης Σερρών πρέπει να ανήκουν στο ίδιο εργαστήριο, που κατασκεύασε και τα ριπίδια της μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Ωστόσο, έχουμε τη γνώμη ότι δεν πρέπει να είναι έργο των ιδίων αργυροχρυσοχόων, καθώς η ποιότητα της εκτέλεσης τους είναι φανερά διαφορετική και τα ριπίδια της μονής Προδρόμου Σερρών ανήκουν σε κυρίαρχο τεχνίτη.