Η καταγωγή του ονόματος του ΔΙΑ

Ο Δίας ονομαζόταν στα Αρχαία Ελληνικά Ζευς, λέξη που στη γενική πτώση ήταν του Διός, (σπανιότερα του Ζηνός), απ' όπου προήλθε και η νεοελληνική ονομασία. 

Η ετυμολογία της λέξης είναι η εξής: Προέρχεται από την Ινδοευρωπαϊκή ρίζα Dyēus, που σύμφωνα με τους γλωσσολόγους προέρχεται από την πρώτο-ινδο-ευρωπαϊκό θεό της ημέρας Dyeus ph2tēr ("Sky Father") που προέρχεται από τη ριζά dyeu- ("to shine") και div-, που σημαίνει ουρανός και έδωσε ακόμα την ελληνική λέξη Θεός, το Λατινικό Deus, το Βεδικό Dyaus, το Γερμανικό Tiwaz, το Γαελικό Dia, Αρχαίο Ιρλανδικό Dia που επίσης σημαίνει και Θεός και Μέρα και άλλες λέξεις σχετικές με το θείο. Το όνομα βρίσκεται και σε άλλους ινδοευρωπαϊκούς λαούς, τους Ινδούς, τους Όμβρους, τους Λατίνους κ.ά. 

Η έκφραση Ζευς πατήρ αντιστοιχεί στο Diespiter (Juppiter) των Ρωμαίων, το Jupater των Όμβρων και το Dyaus Pita των αρχαίων Ινδών. Από την ίδια ριζά προέρχεται και το αγγλικό day που σημαίνει μέρα.

Dyḗus (λιτ. «φως της ημέρας-ουρανός-θεός»), επίσης Dyḗus ph₂tḗr (λιτ. «πατέρας φως της ημέρας-ουρανός-θεός»), είναι το ανακατασκευασμένο όνομα του θεού του ουρανού της ημέρας στο Πρωτο- Ινδοευρωπαϊκή μυθολογία. Ο Dyēus επινοήθηκε ως θεϊκή προσωποποίηση του φωτεινού ουρανού της ημέρας και της έδρας των θεών, των *deywṓs. Συνδεδεμένος με τον απέραντο ημερήσιο ουρανό και με τις γόνιμες βροχές, ο Dyēus συχνά συνδυαζόταν με την Dʰéǵʰōm, τη Μητέρα της Γης, σε μια σχέση ένωσης και αντίθεσης.

Αν και η ύπαρξή του δεν πιστοποιείται άμεσα από αρχαιολογικά ή γραπτά υλικά, ο Δύης θεωρείται από τους μελετητές η πιο ασφαλώς ανακατασκευασμένη θεότητα του ινδοευρωπαϊκού πανθέου, καθώς πανομοιότυποι τύποι που αναφέρονται σε αυτόν μπορούν να βρεθούν στις επόμενες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες και μύθους του οι Βεδικοί Ινδο-Άριοι, Λατίνοι, Έλληνες, Φρύγες, Μεσσαπείς, Θράκες, Ιλλυριοί, Αλβανοί και Χετταίοι.

Το θεϊκό όνομα Dyēus προέρχεται από το στέλεχος dyeu-, που δηλώνει τον "ημερήσιο ουρανό" ή τη "φωτεινότητα της ημέρας" (σε αντίθεση με το σκοτάδι της νύχτας), τελικά από τη ρίζα *di ή dei- ("να λάμψε, γίνε φωτεινός»). Ομόλογα στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες που περιστρέφονται γύρω από τις έννοιες «ημέρα», «ουρανός» και «θεότητα» και μοιράζονται τη ρίζα *dyeu- ως ετυμόνιο, όπως τα σανσκριτικά dyumán- «ουράνιος, λαμπερός, ακτινοβόλος» προτείνουν, ότι ο Dyēus αναφερόταν στον απέραντο και φωτεινό ουρανό της ημέρας που συλλήφθηκε ως θεϊκή οντότητα μεταξύ των πρωτοϊνδοευρωπαίων ομιλητών.

Παράγωγο του vṛddhi εμφανίζεται ως το deywós («ουράνιο»), την κοινή λέξη για τον «θεό» στα πρωτοϊνδοευρωπαϊκά. Στην κλασική ινδοευρωπαϊκή, που σχετίζεται με τον ύστερο πολιτισμό Khvalynsk (3900–3500 π.Χ.), 

Πολιτισμός Khvalynsk (περ. 4900 – 3500 π.Χ)

Dyēus είχε επίσης την έννοια του «ουρανού», ενώ δήλωνε «θεό» γενικά (ή τον θεό Ήλιο ειδικότερα) η παράδοση της Ανατολίας. Το επίθημα-παράγωγο diwyós («θεϊκό») πιστοποιείται επίσης στα λατινικά, ελληνικά και σανσκριτικά. Το ουσιαστικό deynos ("ημέρα"), που ερμηνεύεται ως αναδρομικός σχηματισμός του deywós, έχει συγγενείς συγγενείς στα βεδικά σανσκριτικά divé-dive ("μέρα με τη μέρα"), λατινικά Dies, θεά της ημέρας και αντίστοιχη της ελληνικής Hemera, Χεττιτικά siwat ("ημέρα"), παλαϊκό Tīyat- ("Ήλιος, ημέρα"), αρχαιοελληνικό endios ("μεσημέρι"), παλιό αρμενικό tiw (τիւ, "φωτεινή μέρα"), παλιά ιρλανδική noenden ("περίοδος εννέα ημερών" ), ουαλικά heddyw ("σήμερα"), ή σλαβική Poludnitsa ("Lady Midday").

Ενώ η ελληνική θεά Pandeia ή Pandia (ελληνικά: Πανδία, Πανδεία, "όλα η φωτεινότητα") μπορεί να ήταν ένα άλλο όνομα για τη θεά της Σελήνης Σελήνη, το όνομά της διατηρεί ακόμα τη ρίζα *di-/*dei-, που σημαίνει "να λαμπρός, λαμπρός».

Το πιο σταθερό επίθετο που σχετίζεται με τον *Dyēus είναι «πατέρας» (ph2tḗr). Ο όρος «πατέρας Dyēus» κληρονομήθηκε στη Βεδική Dyáuṣ Pitṛ́, Έλληνας Zeus Patēr, Ιλλυρικός Dei-pátrous, Ρωμαϊκός Δίας (*Djous patēr), ακόμη και με τη μορφή «πατέρας» ή «παπάς» στη Σκυθική Πάπαιος για τον Δία. ή την παλαϊκή έκφραση Tiyaz papaz. Το επίθετο *Ph2tḗr Ǵenh1-tōr ("Πατέρας Προγονέας") μαρτυρείται επίσης στη βεδική, ιρανική, ελληνική και ίσως και ρωμαϊκή τελετουργική παράδοση.

*Ο Dyēus ήταν ο Ουρανός ή Ημέρα που συλλήφθηκε ως θεϊκή οντότητα, και επομένως η κατοικία των θεών, ο Ουρανός. Ως πύλη προς τις θεότητες και πατέρας τόσο των Θεϊκών Διδύμων όσο και της θεάς της Αυγής (*H2éwsōs), ο *Dyēus ήταν μια εξέχουσα θεότητα στο Πρωτο-ινδοευρωπαϊκό πάνθεον. Ωστόσο, πιθανότατα δεν ήταν ο κυβερνήτης τους ή ο κάτοχος της υπέρτατης δύναμης όπως ο Δίας και ο Δίας.

Ο Dyēus συνδέθηκε με τον φωτεινό και απέραντο ουρανό, αλλά και με τον συννεφιασμένο καιρό στους βεδικούς και ελληνικούς τύπους *Η βροχή του Dyēus. Αν και πολλά αντανακλαστικά του Dyēus είναι θεότητες της καταιγίδας, όπως ο Δίας και ο Δίας, θεωρείται ότι πρόκειται για μια όψιμη εξέλιξη αποκλειστικά στις μεσογειακές παραδόσεις, που πιθανώς προέρχεται από τον συγκρητισμό με τις Χανανικές θεότητες και τον Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκό θεό Perkwunos.

Λόγω της ουράνιας φύσης του, ο *Dyēus συχνά περιγράφεται ως «όλα τα πάντα» ή «με ευρεία όραση» στους ινδοευρωπαϊκούς μύθους. Ωστόσο, είναι απίθανο να ήταν υπεύθυνος για την επίβλεψη της δικαιοσύνης και της δικαιοσύνης, όπως συνέβαινε με τον Δία ή το ντουέτο Ινδο-Ιρανών Μίθρα-Βαρούνα, αλλά ήταν κατάλληλος να υπηρετήσει τουλάχιστον ως μάρτυρας σε όρκους και συνθήκες.  Οι πρωτοϊνδοευρωπαίοι οραματίστηκαν επίσης τον ήλιο ως «λυχνάρι του Dyēus» ή «μάτι του Dyēus», όπως φαίνεται σε διάφορα αντανακλαστικά: «το λυχνάρι του θεού» στους Μήδους του Ευριπίδη, «το κερί του ουρανού» στο Beowulf, «η γη. της δάδας του Hatti» (η θεά του Ήλιου της Arinna) σε μια προσευχή των Χετταίων,  Ήλιος ως το μάτι του Δία,  Hvare-khshaeta ως το μάτι του Ahura Mazda και ο ήλιος ως «μάτι του Θεού «στη ρουμανική λαογραφία.

Συγγενείς που προέρχονται είτε από το στέλεχος dyeu- ("φως της ημέρας, φωτεινός ουρανός"), το επίθετο Dyēus Ph2ter ("Ουρανός Πατέρας"), το παράγωγο vṛddhi deiwós ("ουράνιος", ένας "θεός"), το παράγωγο *diwyós ("θείος"), ή ο σχηματισμός πίσω deynos (μια "ημέρα") είναι από τις πιο ευρέως πιστοποιημένες στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες.

Απόγονοι

Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή: d(e)i-, 'να λάμπεις, να είσαι φωτεινός',

Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή: dyēus, ο θεός του ουρανού της ημέρας,

Ινδο-Ιρανικά: dyauš,

Σανσκριτικά: Dyáuṣ (Dyauṣ), ο θεός του ουρανού, και dyú (Dyu), η κοινή λέξη για τον «παράδεισο»

Παλιό Αβεστάν: dyaoš, «παράδεισος», που αναφέρεται σε έναν μόνο στίχο της Αβέστας· Νέοι Αβεστάν: diiaoš, «κόλαση», ως αποτέλεσμα της Ζωροαστρικής θρησκευτικής μεταρρύθμισης,

Μυκηναϊκή ελληνική: di-we (diwei), δοτική περίπτωση ενός κατά τα άλλα ελάχιστα πιστοποιημένου ονόματος,

Κυπριακό Συλλαβάριο: ti-wo, που ερμηνεύεται ότι αφορά τον Δία, και το πιθανό γενέθλιο Diwoi.

Ελληνικά: Δίας (Ζεύς; γεν. Θεός), ο θεός του Ουρανού. επίσης Βοιωτική Λακ., Κορινθ., Ρόδος. διάλεκτοι: Deus (Δεύς),

Πλάγια γραφή: *d(i)jous,

Παλαιά Λατινικά: Dioue (ή loue), Dijovis (diovis),

Λατινικά: Jove (Iove; gen. Iovis), ο θεός του ουρανού.

Λατινικά: Diūs, ο θεός των όρκων (από *dijous < *diyēus),

Oscan: Diúvei (Διουϝει), ενικό γένος,

Umbrian: The or Dei (Grabouie/Graboue), που πιστοποιείται στα Iguvine Tablets,

Παελληνικά: Iovoiis (Pvclois) και Ioveis (Pvcles), που ερμηνεύονται ως παραλλαγή του ελληνικού θεωνυμίου Θεός-κούροι,

Ανατολίας: god-, diu-, ένας "θεός",

Χεττιτικά: šīuš, ένας «θεός» ή ο θεός Ήλιος·, Šiwat [de], Χεττιτική προσωποποίηση της ημέρας. Μια άλλη θεότητα με το όνομα Šiušummiš αναφέρεται στο κείμενο της Anitta.

Palaic: θείος, «θείος, θεός»,.

Λυδός: ciw-, ένας «θεός»· Lefs ή Lévs, ο Λυδικός Δίας.

Πρωτο-αρμένιος: *Tiw, ο θεός του ουρανού ή του κεραυνού,

Αρμενικά: tiw (Τիւ), "ημέρα, ημέρα, πρωί" και ti, "ημέρα" (μόνο στο erk-ti "δύο ημέρες"); και πιθανώς επίσης ciacan "ουράνιο τόξο" (σύμφωνα με τον Martirosyan, από το *Ti(w)-a- που συνδέεται με το can- "sign, omen", επομένως "το σημάδι του Ουρανού/Thunder-θεός"),

Ιλλυρικά: dei-, που σημαίνει «παράδεισος» ή «Θεός», όπως στο Dei-pátrous, ο «ουρανός-πατέρας»

Πρωτο-Μεσαπικό: *dyēs,[

Messapic: Ζης ή Ντις, ο θεός του ουρανού,

Αλβανικά: Zojz, θεός του ουρανού και της αστραπής· η ρίζα *d(e)i- μπορεί επίσης να βρεθεί στο Perën-di, θεός του ουρανού και της βροντής (με κατάληξη -di επισυνάπτεται). per-en-, μια επέκταση του Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή per- "to strike")

Θρακικά: Zi-, Diu- και Dias- (σε προσωπικά ονόματα),

Φρυγικά: Tiy-,

Βιθυνία: Tiyes και το τοπωνύμιο Tium (Τιεῖον).

Κάποια από τα παράγωγα

Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή: deywós (λιτ. skyling, πληθ. deywṓs), που σημαίνει «ουράνιος, ουράνιος», εξ ου και «θεός»,

Ινδοϊρανικά: *daivá (daiua), ένας "θεός",

Σανσκριτικά: devá (देव), που σημαίνει «ουράνιο, θεϊκό, οτιδήποτε αριστείας», και devi, γυναικείος τίτλος που σημαίνει «θεά»

Αβεστάν: daēva (daēuua), όρος για τους «δαίμονες» στον Ζωροαστρισμό, ως αποτέλεσμα μιας θρησκευτικής μεταρρύθμισης που υποβάθμισε το καθεστώς των προηγούμενων θεοτήτων,

Παλαιά περσικά: daiva που σημαίνει «ψευδείς θεότητες, δαίμονες» κτλπ

Πηγές

 «The American Heritage dictionary of Indo-European roots». Choice Reviews Online 49 (07): 49–3594-49-3594. 2012-03-01. doi:10.5860/choice.49-3594. ISSN 0009-4978.

 edil@qub.ac.uk. «eDIL - Irish Language Dictionary». edil.qub.ac.uk (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2018.

 «The American Heritage dictionary of Indo-European roots». Choice Reviews Online 49 (07): 49–3594-49-3594. 2012-03-01. doi:10.5860/choice.49-3594. ISSN 0009-4978.

 «day | Origin and meaning of day by Online Etymology Dictionary». www.etymonline.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 10 Ιουνίου 2018.

Vainik, Ene (2014). "Jumala jälgi ajamas" [Following God]. Mäetagused (in Ewe). 58: 7–34. doi:10.7592/MT2014.58.vainik.

 Anthony 2007, pp. 78–79.

West 2007, p. 168: "But in general we may say that MIE had *dyéus (Dyéus) for 'heaven (Heaven)' [...] In Anatolian the picture is a little different [...] The reflex of *dyeus (Hittite sius) does not mean 'heaven' but either 'god' in general or the Sun-god. [...] The Greek Zeus is king of the gods and the supreme power in the world, his influence extending everywhere and into most spheres of life. There is little reason, however, to think that the Indo-European Dyeus had any such importance."

Máchal, Jan (1918). "Slavic Mythology". In L. H. Gray (ed.). The Mythology of all Races. III, Celtic and Slavic Mythology. Boston. p. 267.

Hard, Robin; Rose, H. J. (2004). The Routledge Handbook of Greek Mythology: Based on H.J. Rose's "Handbook of Greek Mythology". Routledge. p. 46. ISBN 978-0-415-18636-0.

Fairbanks, Arthur. The Mythology of Greece and Rome. New York: D. Appleton–Century Company. 1907. p. 162. Regarding the meaning of "Pandia", Kerenyi (Kerenyi, Karl. The Gods of the Greeks. Thames & Hudson. 1951), p. 197, says: '"the entirely shining" or the "entirely bright"— doubtless the brightness of nights of full moon.'

Green, Miranda J. (1990). "Pagan Celtic Religion: Archaeology and Myth". Transactions of the Honourable Society of the Cymmrodorion: 13–28.

Sick, David (2004). "Mit(h)ra(s) and the Myths of the Sun". Numen. 51 (4): 432–467. doi:10.1163/1568527042500140.

Bortolani, Ljuba Merlina (2016). Magical Hymns from Roman Egypt: A Study of Greek and Egyptian Traditions of Divinity. Cambridge University Press. ISBN 978-1-316-67327-0.[page needed]

Ionescu, Doina; Dumitrache, Cristiana (2012). "The Sun Worship with the Romanians". Romanian Astronomical Journal. 22 (2): 155–166. Bibcode:2012RoAJ...22..155I.

West 2007, pp. 180–181, 191.178–179.

Jackson 2002, pp. 80–81.

West 2007, pp. 192–193.

Dunkel, George E. (1988–1990). "Vater Himmels Gattin". Die Sprache. 34: 1–26.

Jackson 2002, pp. 72–74.

Ventris, Michael; Chadwick, John. Documents in Mycenaean Greek. Cambridge at the University Press. 1956. p. 125.

Bremmer, Jan N. (2010). Bremmer, Jan N.; Erskine, Andrew (eds.). Gods of Ancient Greece: Identities and Transformations: Identities and Transformations. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-4289-2.

Skelton, Christina (1 April 2017). "Greek-Anatolian Language Contact and the Settlement of Pamphylia". Classical Antiquity. 36 (1): 104–129. doi:10.1525/ca.2017.36.1.104. JSTOR 26362678.

Mallory & Adams 1997, p. 124.

de Vaan 2008, p. 315.

Lubotsky, Alexander (2011). "Indo-Aryan Inherited Lexicon". Indo-European Etymological Dictionary Project. Leiden University. s.v. dyáv-, divyá- and devá-.

De Witt Griswold, Hervey (1923). The Religion of the Rigveda. H. Milford, Oxford University Press. p. 113. ISBN 978-8120807457.

 Beekes 2009, pp. 498–499.

Chaniotis, Angelos; Stavrianopoulou, Eftychia (1 January 1997). "Epigraphic Bulletin for Greek Religion 1993-1994". Kernos (10): 249–314. doi:10.4000/kernos.666.

Yon, Marguerite (2009). "Le culte impérial à Salamine". Cahiers du Centre d'Études Chypriotes. 39 (1): 289–308. doi:10.3406/cchyp.2009.929.

Fourrier, Sabine (2015). "Lieux de culte à Salamine à l'époque des royaumes" (PDF). Cahiers du Centre d'Études Chypriotes. 45 (1): 211–223. doi:10.3406/cchyp.2015.1635. S2CID 194725375.

Yon, Marguerite (1993). "La ville de Salamine. Fouilles françaises 1964-1974" [The town of Salamis. French excavations 1964-1974]. MOM Éditions (in French). 22 (1): 139–158.

Wodtko, Irslinger & Schneider 2008, pp. 70–71.

de Vaan 2008, pp. 173, 315.

West 2007, pp. 166–167.

Buck, Carl Darling. Comparative Grammar of Greek and Latin. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press. 1933. p. 203.

Witczak, Krzysztof Tomasz (30 June 1999). "On the Indo-European origin of two Lusitanian theonyms (laebo and reve)". Emerita. 67 (1): 65–73. doi:10.3989/emerita.1999.v67.i1.185.

Watkins 1995, pp. 214–216.

Prsper, Blanca (1 July 2011). "The instrumental case in the thematic noun inflection of Continental Celtic". Historical Linguistics. 124 (1): 250–267. doi:10.13109/hisp.2011.124.1.250.

Weinstock, Stefan (November 1960). "Two Archaic Inscriptions from Latium". Journal of Roman Studies. 50 (1–2): 112–118. doi:10.2307/298293. JSTOR 298293. S2CID 161694789.

Kloekhorst 2008, pp. 766–767. p. 763.

Tatishvili, Irene. "Transformations of the Relationship between Hittite Kings and Deities". In: Acts of the IXth International Congress of Hittitology (Çorum, 1–7 September 2014). Vol. II. Çorum: 2019. pp. 1048 and 1050. ISBN 978-975-17-4338-1

Ricl, Marijana (2013). "Current Archaeological and Epigraphic Research in the Region of Lydia". Collection de l'Institut des Sciences et Techniques de l'Antiquité. 1277 (2): 189–195.

Melchert, Harold Craig. Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Editions Rodopi B. V. 1994. p. 351. ISBN 90-5183-697

Mallory & Adams 1997, pp. 408–409, 582: "It is argued that the underlying meaning here is not oak but rather that the Norse and Baltic forms are from *per-kw-, an extension on the root *per- 'strike' [...] These would then be related to *peruhxnos 'the one with the thunder stone' [...], and possibly Albanian peren-di..."

Treimer 1971, pp. 31–33.

Lubotsky, Alexander M. (2004). "The Phrygian Zeus and the problem of the "Lautverschiebung"". In: Historische Sprachforschung 117(2): 229-237. [1]

Witczak, K. T. (1992). "Two Bithynian Deities in the Old and New Phrygian Inscriptional Texts". Folia Orientalia. 29: 265–271.

Hackstein 2006, pp. 96–97.

Hamp, Eric P. (1997). Adams, Douglas Q. (ed.). Festschrift for Eric P. Hamp. Vol. 1. Institute for the Study of Man. p. 148. ISBN 978-0-941694-62-9.

Mallory & Adams 1997, p. 130.

Delamarre 2003, p. 134.

Chaney, William A. (1970). The Cult of Kingship in Anglo-Saxon England: The Transition from Paganism to Christianity. University of California Press. p. 34. ISBN 978-0-520-01401-5.

Wanner, Kevin J. (2008). Snorri Sturluson and the Edda: The Conversion of Cultural Capital in Medieval Scandinavia. University of Toronto Press. p. 157. ISBN 978-0-8020-9801-6.

Treimer 1971, pp. 31–33; Mann 1977, p. 72; Demiraj 1997, pp. 431–432; Demiraj 2011, p. 70; Curtis 2017, pp. 1746, 1757, 2254

Mallory & Adams 1997, p. 348; Orel 1998, p. 526

Ringe 2006, p. 14.

Mallory & Adams 1997, p. 536.

Lurker, Manfred. The Routledge Dictionary Of Gods Goddesses Devils And Demons. Routledge. 2004. pp. 49-50. ISBN 978-04-15340-18-2

Kim 2017, p. 1980.

Derksen 2015, p. 128.

Bojtár, Endre (1999). Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People. Central European University Press. pp. 280–281. ISBN 978-963-9116-42-9.

Doniger, Wendy, ed. (2006). Britannica Encyclopedia of World Religions. Encyclopaedia Britannica. p. 711. ISBN 978-1-59339-266-6.

Vaiškūnas, Jonas (2006). "The Moon in Lithuanian Folk Tradition". Folklore: Electronic Journal of Folklore. 32: 157–184. doi:10.7592/FEJF2006.32.moon.

Jasiūnaitė, Birutė (2006). "Maldelės į jauną mėnulį rytų Lietuvos folklore: etnolingvistinis aspektas". Baltistica (in Lithuanian).

Kroonen 2013, p. 519.

West 2007, p. 167 n. 8: "But he does not seem to be the old Sky-god, and it is preferable to suppose that he once had another name, which came to be supplanted by the title 'God'."

West 2007, p. 120 n. 1.

Simek 1996, p. 337.

Marold 1992, p. 714.

Lecouteux 2016.

de Vaan 2008, p. 167.

Lehmann 1986, p. 352.

Hunt, Ailsa. Reviving Roman Religion: Sacred Trees in the Roman World. Cambridge Classical Studies. Cambridge: Cambridge University Press. 2016. pp. 148-149 (footnote nr. 92). ISBN 978-1-107-15354-7

Rey, Alain (2011). Dictionnaire Historique de la langue française (in French). Nathan. p. 1079. ISBN 978-2-321-00013-6.

Woodard, Roger D. Myth, Ritual, and the Warrior in Roman and Indo-European Antiquity. Cambridge University Press. 2013. p. 197. ISBN 978-1-107-02240-9

Baldi, Phillip. The Foundations of Latin. New York: Mouton de Gruyter. 2002. pp. 140-142. ISBN 3-11-016294-6

Matasović 2009, pp. 96–97.

Delamarre 2003, pp. 142–143.

Delamarre 2003, p. 142.

Rhys, John (2016). Celtic Folklore. Cambridge University Press. p. 441. ISBN 978-1-108-07909-9.

Wainwright, F. T. (1950). "Cledemutha". The English Historical Review. 65 (255): 203–212. doi:10.1093/ehr/LXV.CCLV.203. JSTOR 554934.

James, Alan G. (2014). The Brittonic Language in the Old North: A Guide to the Place-name Evidence (PDF). Vol. 2: Guide to the Elements. p. 139. Archived from the original (PDF) on 2014-09-11.

MacLeod, Sharon Paice (1998). "Mater Deorum Hibernensium: Identity and Cross-Correlation in Early Irish Mythology". Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium. 18/19: 340–384. JSTOR 20557350.

Strang, Alastair (1997). "Explaining Ptolemy's Roman Britain". Britannia. 28: 1–30. doi:10.2307/526763. JSTOR 526763. S2CID 161532105.

Marx, Christian (2014). "Rectification of position data of Scotland in Ptolemy's Geographike Hyphegesis". Survey Review. 46 (337): 231–244. arXiv:1511.06691. doi:10.1179/1752270613Y.0000000085. S2CID 119211760.

West 2007, p. 216.

Carmichael, Alexander. Carmina gadelica: hymns and incantations with illustrative notes on words, rites, and customs, dying and obsolete. Edinburgh; London: Oliver and Boyd. 1928. pp. 316–317.

Kolankiewicz, Leszek. (1999). Dziady : teatr święta zmarłych. Gdańsk: Słowo/obraz terytoria. pp. 461–462. ISBN 83-87316-39-3. OCLC 46456548.

Fernandes, Luís da Silva; Carvalho, Pedro Sobral; Figueira, Nádia (2009). "Divindades indígenas numa ara inédita de Viseu". Palaeohispanica. Revista sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua (9): 143–155. doi:10.36707/palaeohispanica.v0i9.217 (inactive 31 December 2022).

Encarnação, José d' (31 July 2020). "Testemunhos recentes de teónimos pré-romanos na Lusitânia". Antrope. único: 249–273.