Σύναξη της Παναγίας της Φανερωμένης στην Λευκάδα, 24 Ιουνίου

Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Λευκάδα, σ’ ένα μαγευτικό τοπίο, πάνω σ’ ένα καταπράσινο λόφο, βρίσκεται κτισμένο το μοναστήρι της Παναγίας της Φανερωμένης.

Σύμφωνα με την παράδοση, στο μέρος αυτό παλαιότερα ήταν χτισμένος ο ναός της θεάς Αρτέμιδος, στον οποίο ο μαθητής του Αποστόλου Παύλου Ηρωδίωνας (βλέπε 28 Μαρτίου), γονατιστός, προσευχήθηκε με πίστη στο Θεό και το είδωλο της Αρτέμιδας έπεσε κάτω και έγινε θρύψαλα.

Στη θέση αυτή οι χριστιανοί έχτισαν ένα μικρό ναό αφιερωμένο στην Παναγία. Το 332 μ.Χ. ο τότε επίσκοπος Λευκάδος Αγάθαρχος και δύο πατέρες εγκαθίστανται στο ναό, τον επεκτείνουν και χτίζουν τα πρώτα κελιά θέτοντας έτσι τις βάσεις του μοναχισμού στο νησί. Μετα από λίγα χρόνια το Μοναστήρι καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά, αλλά οι χριστιανοί της Λευκάδας το ξανάχτισαν. Μάλιστα παράγγειλαν την εικόνα της Παναγίας στην Κωνσταντινούπολη (5ος μ.Χ. αιώνας), στον αγιογράφο Κάλλιστο, πού ήταν ιερέας στην Αγιά Σοφιά. Εκείνος, ύστερα από προσευχή και νηστεία, άρχισε να ζωγραφίζει την εικόνα. Το σχέδιο της μορφής της Παναγίας αποκαλύφθηκε στον Κάλλιστο με θαυμαστό τρόπο. Ο αγιογράφος βρήκε από την ίδια την Παναγία σχεδιασμένη την εικόνα («αχειροποίητος») και ο ίδιος με όμορφα χρώματα την τελείωσε. Από το θαύμα αυτό ονομάστηκε η εικόνα «Φανερωμένη».

Στα χρόνια που ακολούθησαν το νησί θα γνωρίσει πολλούς κατακτητές και η Μονή θα δεχθεί αλλεπάλληλα χτυπήματα και καταστροφές. Το 1734 μ.Χ και ενώ το νησί είναι υπό Ενετική κυριαρχία, χτίζεται ο κεντρικός ναός στη σημερινή του μορφή. Ο ίδιος αυτός ναός θα καεί ολοκληρωτικά το 1886 μ.Χ. για να αρχίσει για μια ακόμη φορά η ανακατασκευή και ανακαίνιση του. Το τέμπλο κατασκευασμένο το 1887 μ.Χ. είναι έργο του Ευστράτιου Προσαλέντη ενώ οι εικόνες προστέθηκαν αργότερα, το 1919 μ.Χ., και φιλοτεχνήθηκαν από τους αδελφούς Χριστόδουλο και Θωμά Ζωγράφο. Η εικόνα της Παναγίας που υπάρχει σήμερα είναι αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας, φιλοτεχνημένο από τον Ιερομόναχο Βενιαμίν Κοντράκη στο Άγιο Όρος το 1887 μ.Χ.

Κατά την προ του 1887 μ.Χ. παράδοση, η Σύναξη της Υπεραγίας Θεοτόκου της Φανερωμένης τελούταν το Σάββατο του Ακαθίστου ενώ στις μέρες μας τελείται τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος.

Ιστορικά στοιχεία

Η ιστορία της Ιερής Εικόνας είναι στενά συνυφασμένη με την ιστορία της Ιεράς Μονής και χωρίζεται σε δύο περιόδους: Την περίοδο της πρώτης (πρωτότυπης) εικόνας και την περίοδο της δεύτερης εικόνας.

Πρώτη εικόνα (5ος αιώνας μ.Χ. – 1886)

Η Μονή παρουσιάζεται για πρώτη φορά το 332 μ.Χ. όπου, σε προυπάρχοντα ναό αφιερωμένο στην Παναγία, εγκαθίστανται δύο μοναχοί και χτίζουν τα πρώτα κελιά. Σύμφωνα με την παράδοση τον 5ο αιώνα μ.Χ. παραγγέλνεται από τους μοναχούς της Μονής η αγιογράφηση της Ιερής Εικόνας στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί το έργο αναλαμβάνει ένας ιερομόναχος, ο Κάλλιστος, εφημέριος του ναού της Αγίας Σοφίας και αγιογράφος. Ο Κάλλιστος δεν είχε σκεφτεί το θέμα της εικόνας και ενώ είχε προετοιμάσει τη σανίδα στην οποία θα την αγιογραφούσε δεν είχε καταλήξει στη μορφή που θα έδινε στην Παναγία. Έτσι, και σύμφωνα με την παράδοση, μετά από μέρες προσευχής και νηστείας η μορφή της Παναγίας εμφανίστηκε στο ξύλο και στη συνέχεια ο ίδιος προσέθεσε τα χρώματα. Για το λόγο αυτό, επειδή δηλαδή η μορφή της Παναγίας φανερώθηκε, έδωσε και στην εικόνα τον τίτλο «Πεφανερωμένη» (αυτή που έχει φανερωθεί). Για τον ίδιο λόγο πήρε και το προσωνύμιο «Αχειροποίητος» (που δεν έγινε από ανθρώπινο χέρι). Η εικόνα έφτασε στη Λευκάδα και εορτάζονταν το Σάββατο του Ακάθιστου Ύμνου.

Κατά τους επόμενους αιώνες υπάρχουν πληροφορίες μόνο από προφορικές παραδόσεις για κάποια θαύματα. Το 1642 καταστρέφεται το Καθολικό της Μονής από πυρκαγιά όχι όμως η εικόνα. Δεν συνέβη το ίδιο το 1886 όταν μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε ολοσχερώς το καθολικό και την Ιερή Εικόνα. Αυτό είναι και το τέλος της περιόδου της πρώτης εικόνας.

Δεύτερη εικόνα (1887 – σήμερα)

Μετά την καταστροφή του Καθολικού και της εικόνας το 1886 o τότε ηγούμενος Φιλάρετος Καρύδης ανέθεσε στο αγιορείτη ιερομόναχο Βενέδικτο Καββαδά να βρει στο Άγιο Όρος κατάλληλο αγιογράφο για να αγιογραφήσει πιστό αντίγραφο της Ιερής Εικόνας. Ο ιερομόναχος Βενέδικτος Καββαδάς ανέθεσε στον αγιογράφο και ιερομόναχο της συνοδείας των Γαλατσιάνων του Καρακαλινού κελιού του Γενεσίου της Θεοτόκου στις Καρυές του Αγίου Όρους Βενιαμίν Κοντράκη την αγιογράφηση της Ιερής Εικόνας. Ο Κουτλουμουσιανός ιερομόναχος Ανατώλιος Μεσολογγίτης καθώς και Λευκαδίτες που βρίσκονταν τότε στο Άγιο Όρος βοήθησαν οικονομικά την αγιογράφηση της εικόνας. Η αγιογράφηση ολοκληρώθηκε το 1887.

Η Ιερή Εικόνα έφτασε στη Λευκάδα την παραμονή του Αγίου Πνεύματος 24 Μαΐου (Ιουλιανό) / 5 Ιουνίου (Γρηγοριανό) 1887 όπου την υποδέχτηκε κλήρος και λαός. Την επόμενη ημέρα ανήμερα του Αγίου Πνεύματος 25 Μαΐου (Ιουλιανό) / 6 Ιουνίου (Γρηγοριανό) 1887 έγινε η «ενθρόνιση» της στο καθολικό της Ιεράς Μονής. Έκτοτε η Σύναξη της Υπεραγίας Θεοτόκου Πεφανερωμένης Λευκάδας τιμάται κάθε χρόνο ανήμερα του Αγίου Πνεύματος.

Περιγραφή

Η εικόνα αποτελεί έργο Αγιορείτικης αγιογραφίας του 19ου αιώνα με προφανείς δυτικές επιδράσεις. Είναι διαστάσεων 120 εκατοστά ύψος και 80 εκατοστά πλάτος. Το θέμα της είναι καθαρά προσωπογραφικό χαρακτηριστικό δείγμα του τύπου της «Κυρίας των Αγγέλων». Αποτελείται από τέσσερα πρόσωπα: Την Παναγία, τον Ιησού Χριστό, και τους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Για την αγιογράφηση της εικόνας χρησιμοποιήθηκε από τον αγιογράφο σε μεγάλο βαθμό η τεχνοτροπία της ακιδογραφίας ή περισσότερη γνωστή ως sgraffito. Κατά την τεχνική του sgraffito η επιφάνεια του ξύλου στρώνεται με ένα προκαταρκτικό χρώμα, στη συνέχεια επιστρώνεται με δεύτερο χρώμα και τέλος η δεύτερη στρώση χρώματος, το επίχρισμα, με τη βοήθεια ακίδας αφαιρείται ώστε το αποτέλεσμα να έχει το χρώμα του υποστρώματος. Στην περίπτωση της εικόνας το υπόστρωμα είναι φύλλο χρυσού.

Τα πρόσωπα

Κεντρικό πρόσωπο της εικόνας είναι ο Ιησούς Χριστός. Κάθεται στην αγκαλιά της μητέρας του, της Παναγίας. Κοιτάζει ευθεία προς τον παρατηρητή, το βλέμμα του είναι ρεαλιστικό και επιβλητικό ενώ το ευρύ του μέτωπο αντικατοπτρίζει τη θεϊκή του σοφία. Στο κεφάλι έχει φωτοστέφανο σε χρυσές αποχρώσεις με εγχάρακτο ένα σταυρό στις τρεις κεραίες του οποίου διακρίνεται η επιγραφή «Ο ΩΝ». Με το δεξί του χέρι ευλογεί ενώ με το αριστερό κρατάει ένα βιβλίο, πιθανότατα, το Βιβλίο της Ζωής. Τα ρούχα του αποτελούνται από το χιτώνα (εσωτερικό ένδυμα) σε γήινες αποχρώσεις και το μανδύα (εξωτερικό ένδυμα) σε βαθύ μπλε χρώμα με τις πτυχές του να φωτίζονται από αποχρώσεις του χρυσού με πραγματική χρυσαλοιφή.

Η Παναγία κάθεται σε θρόνο και είναι το κυρίαρχο πρόσωπο της εικόνας. Κοιτάζει επίσης ευθεία προς τον παρατηρητή ενώ το πρόσωπό της είναι φωτεινό και έχει ήπια χαρακτηριστικά. Στο κεφάλι έχει χρυσό φωτοστέφανο διακοσμημένο με ακτίνες. Κρατάει στην αγκαλιά της τον Ιησού Χριστό και συγκεκριμένα με το δεξί χέρι της ανασηκώνει το αριστερό πόδι του και με το αριστερό χέρι της δείχνει προς τον Χριστό. Τα ρούχα της αποτελούνται από το χιτώνα (εσωτερικό ένδυμα) σε βαθύ μπλε χρώμα, όπως ακριβώς και ο μανδύας του Χριστού, και το μαφόριο (εξωτερικό ένδυμα). Το μάφοριο, με την εξαιρετική τεχνοτροπία, απεικονίζεται ως χρυσοποίκιλτο ένδυμα χρώματος ροζ και λεπτομέρειες σε βαθύ κόκκινο. Στην άκρη, στο σιρίτι, διακρίνεται η τεχνική του στιλβωτού σε χρυσή απόχρωση με σκιές από το σπάνιο ορυκτό χρώμα «αίμα το δράκου» και διακόσμηση από εγχάρακτα γεωμετρικά σχέδια. Από το μαφόριο στους βραχίονες κατά μήκος των γαλονιών κρέμονται χρυσά κρόσσια καθώς και τρία χρυσά αστέρια στους ώμους και στο μέτωπο. Η αντιστροφή χρωματική αντιστοίχιση στα ρούχα του Ιησού Χριστού και της Παναγίας ισορροπεί εικαστικά τις χρωματικές αναλογίες της εικόνας. Κάτω από το χιτώνα προεξέχουν τα υποδήματα της Παναγίας χρώματος κόκκινου με λεπτομέρειες σε χρυσές αποχρώσεις.

Στα πλαϊνά στηρίγματα του θρόνου εκατέρωθεν στηρίζονται όρθιοι οι δύο Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Κοιτούν προς το μέρος του Χριστού και της Παναγίας με σταυρωμένα τα χέρια στο στήθος τους. Στο κεφάλι έχουν ακτινωτούς φωτοστέφανους στις αποχρώσεις του χρυσού ενώ πάνω ακριβώς από τους φωτοστέφανους διακρίνονται τα χρυσά καλλιγραφικά μονογράμματα «Μ» και «Γ» αντίστοιχα. Τα ρούχα τους αποτελούνται από τα στοιχάρια (εσωτερικά ενδύματα) και τους μανδύες (εξωτερικά ενδύματα). Τα στοιχάρια με λεπτομέρειες από φυτικό διάκοσμο είναι δουλεμένα με την τεχνική του sgraffito δίνοντας την εντύπωση του υφαντού. Οι μανδύες είναι χρώματος κόκκινου και ροζ. Τα φτερά τους σε αποχρώσεις του γκρι και του πράσινου πλαισιώνουν σχηματικά τις μορφές της εικόνας με αρμονία.

Άλλα στοιχεία της εικόνας

Ο θρόνος που κάθεται η Παναγία δεσπόζει σε ολόκληρη την εικόνα. Η πλάτη του θρόνου είναι στολισμένη με φυτικά σχέδια σε βαθύ μπλε χρώμα που λόγω της οξείδωσης του βερνικιού είναι πλέον δυσδιάκριτα. Σε πολλά σημεία δίνεται η εντύπωση του σκαλισμένου ξύλου όπως στα πλαϊνά στηρίγματα που είναι διακοσμημένα με σκαλιστά φύλλα άκανθας. Λεπτομέρεια που μπορεί να περάσει απαρατήρητη είναι το μαξιλάρι στο κάθισμα του θρόνου σε απόχρωση του μπλε του ουρανού.

Στο φόντο, στο πάνω μισό της εικόνας, απεικονίζεται το μοτίβο με συστάδες φυλλωμάτων. Είναι δουλεμένο με τις τεχνοτροπίες του στιλβωτού και του sgraffito. Στην κορυφή στο κέντρο μέσα σε λευκό πλαίσιο με χρυσούς κεφαλαίους καλλιγραφικούς χαρακτήρες αναγράφεται το προσωνύμιο της Παναγίας της εικόνας «ΠΕΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ» ενώ στα άκρα οι συντομογραφίες σε κυκλικά λευκα πλαίσια πάλι με χρυσούς κεφαλαίους καλλιγραφικούς χαρακτήρες «ΜΡ» δηλαδή Μήτηρ και «ΘΥ» δηλαδή Θεού.

Στο κάτω μέρος το υποπόδιο του θρόνου είναι χρώματος γαλανού πιθανότητα ως συμβολική απεικόνιση του Ιονίου Πελάγους. Έχει υποστεί και αυτό χρωματικές αλλοιώσεις με το πέρασμα του χρόνου δίνοντας το αποτέλεσμα περισσότερο απόχρωσης του πράσινου. Στις κάτω γωνίες αναγράφονται σε πράσινο φόντο και με καλλιγραφικά χρυσά γράμματα στη μεν κάτω αριστερή γωνία τα ονόματα των δωρητών: «Δαπάνη Βενεδίκτου Ιερομονάχου Καββαδά. Ανατωλίου μοναχού Μεσολογγίτου, καί Αγιορίται Λευκάδιοι πολίται» και στην κάτω δεξιά γωνία η υπογραφή του αγιογράφου το έτος και ο τόπος αγιογράφησης: «Εν Αγίω Όρει τοῦ Ἄθῳ τῷ ᾳωπζ! (1887) Χειρεί Βενιαμίν Ιερομονάχου Κ. Κοντράκη».

Ο «Θρόνος της Κυράς»

Η Ιερή Εικόνα σήμερα φυλάσσεται στο Καθολικό της Ιεράς Μονής σε ειδικό χώρο για προσκύνημα κατά τις ώρες που είναι ανοιχτή η Μονή. Ο χώρος αυτός, το προσκυνητάριο της Ιερής Εικόνας ή ο «Θρόνος της Κυράς» όπως χαρακτηριστικά αποκαλείται, είναι στην ουσία το δεξιό τμήμα του ιερού του Καθολικού με είσοδο την δεξιά είσοδο του τέμπλου του Καθολικού. Εκεί η Ιερή Εικόνα πλαισιώνεται από εκατοντάδες τάματα πιστών, κανδήλια, κειμήλια της Μονής, λείψανα Αγίων καθώς και τμήμα Τίμιου Ξύλου.

Εορτή της Παναγίας Φανερωμένης Λευκάδας

Η Σύναξη της Υπεραγίας Θεοτόκου Πεφανερωμένης Λευκάδας είναι κινητή εορτή και εορτάζεται τη Δευτέρα ανήμερα του Αγίου Πνεύματος. Αποτελεί θρησκευτική εορτή για όλο το νησί της Λευκάδας καθώς και για τους απανταχού Λευκαδίτες. Οι εορταστικές εκδηλώσεις ξεκινούν τέσσερις μέρες πριν, την Παρασκευή το απόγευμα, με τον Εσπερινό και την μεταφορά της Ιερής Εικόνας από το «Θρόνο» της στο Νάρθηκα του Καθολικού. Το απόγευμα της παραμονής της εορτής ψάλλεται ο Πανηγυρικός Εσπερινός και ακολουθεί το βράδυ ολονυκτία. Ανήμερα το πρωί ψάλλεται ο Όρθρος και στη συνέχεια τελείται η Θεία Λειτουργία. Μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας πραγματοποιείται η Λιτανεία της Ιερής Εικόνας γύρω από την Ιερά Μονή. Το απόγευμα της ίδιας μέρας ψάλλεται ο μεθεόρτιος Εσπερινός και τελείται το κτητορικό μνημόσυνο. Στις εκδηλώσεις προσέρχονται χιλιάδες πιστοί από όλη την Ελλάδα για να προσκυνήσουν την Ιερή Εικόνα.

Ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη

Η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ

Χαμογελά η ανατολή και ροδοκοκκινίζει

ολίγο ολίγο η καταχνιά, που τα βουνά στολίζει.

Λαλεί τ΄ ορνίθι της αυγής, το πρόβατο βελάζει.

Ξυπνούν στα πλάγια οι πέρδικες, η μια την άλλη κράζει.

Ξυπνά κι ο γέρο γούμενος, τον όρθρο του σημαίνει

και μουρμουρίζοντας σιγά, στην εκκλησιά πηγαίνει,

την άγια εικόνα της Κυράς σκυφτά να προσκυνήσει.

Κι εκεί που ετέντων ο παπάς τα χείλη να φιλήσει

του κάστηκε πως έλειπε - παράδοξη ιστορία -

απ΄ το θρονί της το χρυσό η Δέσποινα Μαρία…

Ετρόμαξ΄ ο καλόγερος… Στην πλάκα γονατίζει,

χτυπά το μέτωπο στη γη, παρακαλεί, δακρύζει....

Με μιας αστράφτ΄ η εκκλησιά κι αισθάνεται ένα χέρι

όπου τον ανασήκωνε… Μοσχοβολάει τ΄ αγέρι…

Τα μάτια του άνοιξ΄ ο παπας… Στο κατασπρο του γενι

το δακρυ του εσταζε βροχη.. Κυττάζει… καθισμένη

στο θρόνο βλέπει την Κυρά, που του χαμογελούσε

και το Παιδί, που εχαίρετο και που τον ευλογούσε.

- Σε ποιο καλύβι αγνώριστο, σε ποια καρδιά θλιμμένη

να πέρασες τη νύχτα Σου, Κυρά Φανερωμένη;

Ποιό μαραμένο λούλουδο η χάρη Σου, Κυρούλα,

κρυφά ν΄ ανάστησε, σαν ουρανού δροσούλα;

Ποίημα του Νικ. Καρύδη

ΚΥΡΑ - ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ

Κυρά Φανερωμένη μου, του Λευκαδίτη σκέπη,

χαρά στον που σε προσκυνά, χαρά στον που σε βλέπει.

Σεμνή Παρθένο να κρατάς στ’ απέριττο Θρονί σου

τον Γιόκα σου τον ακριβό και τον Μονογενή σου.

Κι από τα πεύκα γύρωθε κι από τον κάμπο κάτω

κι απ’ του Ιονίου την πνοή που γέμει αφρό δροσάτο.

Κι από τα θάμνα, τα στρουθιά και τα άγρια λουλούδια

μύρα, ψαλμούς, λιβανωτό σου στέλνουν τα αγγελούδια.

Κάμε, Κυρά μου, του φτωχού τον μόχθο ευλογία,

του ανήμπορου τον πυρετό καν’ τον δροσιά αγία.

Της μάνας τον παραδαρμό που `χει παιδί στα ξένα

κάν’ τον τραγούδι και χορό με κορυφαία εσένα.

Βλόγα, Κυρά μου, του φτωχού το λάδι και το αμπέλι

ως σ’ ευλογούν ακοίμητοι οι δυό σου οι Αγγέλοι.

Κι ως στέκονται ο ένας ζερβά κι ο άλλος στα δεξιά σου,

στέλνε μας θεία μηνύματα και σώζε τα παιδιά σου.

Φανέρωνέ μας, Δέσποινα, την κρύφια τη βουλή σου,

διώξ’ το κακό κι αγκάλιασε το όμορφο το νησί σου.

Ως αγκαλιάζει με στοργή τα τέκνα της η μάνα,

ως αγκαλιάζει την ψυχή του δειλινού η καμπάνα.

Κι αξίωσέ μας αν ποτέ στα ξένα κοιμηθούμε

στο χώμα της δικής σου γης ανάπαυση να βρούμε.

Κυρά Φανερωμένη μου, της πίστης μου λαμπάδα,

Κυρά μου και Βασίλισσα, βοήθα την Λευκάδα.

Λειτουργικά κείμενα

Ἀπολυτίκιον

Ἦχος πλ. δ΄.

Ἐν τῇ Μονῇ σου Παρθένε πόθῳ προστρέχοντες καί προσκυνοῦντες τήν θαυμαστήν σου Εἰκόνα, μετ'εὐλαβείας ἀντλοῦμεν τάς χάριτας· καί δι'αὐτῆς ἔκ τε σεισμοῦ, λιμοῦ, λοιμοῦ, αὐχμοῦ καί νόσων, ταῖς πρεσβείαις σου σωζόμεθα.

(Ποίημα Δανιήλ ἐπισκόπου Βονίτζης (+1852), Πρωτεύοντος ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ τῆς Πεφανερωμένης)

Μεγαλυνάριον

Χαίροις ὁ χριστώνυμος ὁ λαός, τῆς νήσου Λευκάδος ἀσπαζόμενος εὐλαβῶς, τήν θείαν Εἰκόνα τῆς Πεφανερωμένης· ἀεί γάρ διασώζει ἡμᾶς ἡ ἄχραντος.

Έτερον Μεγαλυνάριον

Ῥῦσαι ὀλεθρίου Κόρη σεισμοῦ, καί πάσης ἀνάγκης, καί κινδύνων ἐπαγωγῆς, ταύτην σου τήν νῆσον, Ἁγνή Φανερωμένη, τῇ θείᾳ σου Εἰκόνι ἀεί προσπίπτουσαν.