Άγιος Βασίλειος ο Μακεδών ο αυτοκράτορας, 29 Αυγούστου
Παρόλο που ο Αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ δεν αναφέρεται στα Συναξάρια, αναγνωρίζεται ως Άγιος της Εκκλησίας στο Βυζαντινό Εορτολόγιο του Μανουήλ Γεδεών. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι υπήρξε κτήτωρ και ανακαινιστής πολλών ναών και μοναστηριών, και ήταν ευσεβής άνθρωπος που επιδίωκε να δοξάζει τον Θεό, παρά τα πολλά του σφάλματα.
Ο Βασίλειος Α΄, επονομαζόμενος Μακεδών, ήταν Ρωμαίος Αυτοκράτορας και βασίλεψε από το 867 έως το 886. Γεννήθηκε το 811 στη Χαριούπολη, στο θέμα Μακεδονίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και ανέβηκε στην Αυλή, σφετεριζόμενος τον θρόνο από τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ (842–867). Παρά την ταπεινή του καταγωγή, επέδειξε μεγάλη ικανότητα στη διακυβέρνηση, οδηγώντας σε αναβίωση της αυτοκρατορικής ισχύος και σε αναγέννηση της βυζαντινής τέχνης. Οι Ρωμαίοι τον θεωρούσαν έναν από τους σπουδαιότερους αυτοκράτορές τους, και η Μακεδονική δυναστεία που ίδρυσε κυβέρνησε κατά την πιο ένδοξη και ευημερούσα περίοδο της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Μία διήγηση αναφέρει ότι πέρασε μέρος της παιδικής του ηλικίας αιχμάλωτος στη Βουλγαρία, όπου η οικογένειά του είχε μεταφερθεί ως αιχμάλωτη από τον Χαν Κρούμο (803–814) το 813. Ο Βασίλειος έμεινε εκεί μέχρι το 836, όταν κατόρθωσε να δραπετεύσει με άλλους σε εδάφη που κρατούσαν οι Ρωμαίοι στη Θράκη. Τελικά στάθηκε τυχερός και εισήλθε στην υπηρεσία του Θεοφιλίτζη, συγγενούς του Καίσαρα Βάρδα (θείου του Μιχαήλ Γ΄), ως ιπποκόμος. Ενώ υπηρετούσε τον Θεοφιλίτζη, επισκέφθηκε την Πάτρα, όπου κέρδισε την εύνοια της πλούσιας Δανιηλίδας, η οποία τον έλαβε στον οίκο της και του χάρισε μεγάλη περιουσία. Επίσης, τράβηξε την προσοχή του Μιχαήλ Γ΄ χάρη στις ικανότητές του στη δαμάση αλόγων και στη νίκη του εναντίον ενός Βούλγαρου παλαιστή· σύντομα έγινε σύντροφος, έμπιστος και σωματοφύλακας (παρακοιμώμενος) του Αυτοκράτορα.
Με εντολή του Μιχαήλ, ο Βασίλειος χώρισε τη σύζυγό του Μαρία και νυμφεύθηκε την Ευδοκία Ιγγερίνα, αγαπημένη ερωμένη του Μιχαήλ, γύρω στο 865. Κατά τη διάρκεια εκστρατείας εναντίον των Αράβων, έπεισε τον Μιχαήλ ότι ο Βάρδας εποφθαλμιούσε τον θρόνο, και τον δολοφόνησε με τη συγκατάθεση του αυτοκράτορα στις 21 Απριλίου 866. Έκτοτε έγινε η σημαντικότερη προσωπικότητα της Αυλής και έλαβε τον τίτλο του Καίσαρα, πριν στεφθεί συναυτοκράτορας στις 26 Μαΐου 866. Η προαγωγή αυτή ενδέχεται να συνοδεύτηκε και από υιοθεσία του Βασιλείου από τον Μιχαήλ Γ΄, ο οποίος ήταν νεότερός του. Πολλοί πίστευαν ότι ο Λέων ΣΤ΄, διάδοχος του Βασιλείου και υποτιθέμενος γιος του, ήταν στην πραγματικότητα γιος του Μιχαήλ. Αν και ο Βασίλειος φαίνεται ότι το πίστευε (και μισούσε τον Λέοντα), η ανάδειξή του σε Καίσαρα και συναυτοκράτορα παρείχε στο παιδί νόμιμο πατέρα και εξασφάλιζε τη διαδοχή του στον θρόνο. Αξιοσημείωτο είναι ότι, όταν γεννήθηκε ο Λέων, ο Μιχαήλ γιόρτασε το γεγονός με δημόσιους ιπποδρομίες, ενώ παράλληλα προειδοποίησε τον Βασίλειο να μην θεωρεί τον εαυτό του ισότιμο αυτοκράτορα.
Όταν ο Μιχαήλ Γ΄ άρχισε να ευνοεί άλλον αυλικό, τον Βασιλισκιανό, ο Βασίλειος θεώρησε ότι η θέση του απειλείτο. Ο Μιχαήλ απείλησε να του απονείμει τον αυτοκρατορικό τίτλο, πράγμα που ώθησε τον Βασίλειο να προλάβει τα γεγονότα οργανώνοντας τη δολοφονία του Μιχαήλ τη νύχτα της 23ης προς 24η Σεπτεμβρίου 867. Ο Μιχαήλ και ο Βασιλισκιανός ήταν μεθυσμένοι ύστερα από συμπόσιο στο παλάτι του Άνθιμου, όταν ο Βασίλειος, με μικρή ομάδα συντρόφων (μεταξύ αυτών ο πατέρας του Βάρδας, ο αδελφός του Μαρίνος και ο ξάδερφός του Αύλεων), εισήλθαν στο δωμάτιο. Οι κλειδαριές είχαν παραβιαστεί και δεν υπήρχαν φρουροί· έτσι οι δύο άνδρες δολοφονήθηκαν. Με τον θάνατο του Μιχαήλ, ο Βασίλειος, ήδη συναυτοκράτορας, ανήλθε αυτομάτως ως μόνος βασιλεύς.
Ο Βασίλειος Α΄ εγκαινίασε μια νέα εποχή στην ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, συνδεδεμένη με τη δυναστεία που ίδρυσε, τη λεγόμενη «Μακεδονική δυναστεία». Η δυναστεία αυτή επέβλεψε περίοδο εδαφικής επέκτασης, κατά την οποία το Βυζάντιο υπήρξε η ισχυρότερη δύναμη στην Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Βασίλειος Α΄ αναδείχθηκε σε αποτελεσματικό και σεβαστό ηγεμόνα, βασιλεύοντας επί 19 χρόνια, παρότι δεν είχε επίσημη μόρφωση ούτε ιδιαίτερη στρατιωτική ή διοικητική εμπειρία. Επιπλέον, υπήρξε στενός σύντροφος ενός ακόλαστου αυτοκράτορα και κατέλαβε την εξουσία μέσω σειράς υπολογισμένων δολοφονιών. Το γεγονός ότι δεν υπήρξε έντονη πολιτική αντίδραση στη δολοφονία του Μιχαήλ Γ΄ πιθανότατα οφείλεται στην αντιπάθεια που του είχαν οι γραφειοκράτες της Κωνσταντινούπολης, εξαιτίας της αδιαφορίας του για τη διοίκηση. Επίσης, οι δημόσιες εκδηλώσεις ασέβειας του Μιχαήλ είχαν αποξενώσει τον λαό της Ρώμης. Όταν ανήλθε στην εξουσία, ο Βασίλειος έδειξε γρήγορα ότι σκόπευε να κυβερνήσει αποτελεσματικά και ήδη από τη στέψη του έδειξε την ευσέβειά του αφιερώνοντας επίσημα το στέμμα του στον Χριστό. Διατήρησε τη φήμη του ευσεβούς και ορθόδοξου καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του.
Για να εξασφαλίσει τη διαδοχή της οικογένειάς του στον θρόνο, ο Βασίλειος Α΄ ανακήρυξε συναυτοκράτορες τον πρωτότοκο γιο του Κωνσταντίνο (το 869) και τον δεύτερο γιο του Λέοντα (το 870).
Ο Βασίλειος νικητής σε αγώνα πάλης με Βούλγαρο πρωταθλητή (αριστερά), από το χειρόγραφο της Μαδρίτης του Σκυλίτζη.
Λόγω του μεγάλου νομοθετικού έργου που επιτέλεσε, ο Βασίλειος Α΄ συχνά αποκαλείται «δεύτερος Ιουστινιανός». Οι νόμοι του συγκεντρώθηκαν στα Βασιλικά, που αποτελούνταν από εξήντα βιβλία, καθώς και σε μικρότερα νομικά εγχειρίδια γνωστά ως Εισαγωγή. Ο Λέων ΣΤ΄ ολοκλήρωσε αυτά τα νομικά έργα. Τα Βασιλικά παρέμειναν το δίκαιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έως την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Ειρωνικά, η κωδικοποίηση αυτή φαίνεται πως ξεκίνησε υπό την καθοδήγηση του Καίσαρα Βάρδα, τον οποίο δολοφόνησε ο Βασίλειος. Η οικονομική διαχείρισή του ήταν συνετή. Με συνειδητή επιθυμία να μιμηθεί τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό Α΄ (527–565), ο Βασίλειος ξεκίνησε επίσης ένα εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα στην Κωνσταντινούπολη, με κορύφωση την ανέγερση του ναού της Νέας Εκκλησίας.
Η εκκλησιαστική του πολιτική χαρακτηριζόταν από καλές σχέσεις με τη Ρώμη. Μία από τις πρώτες του ενέργειες ήταν η εξορία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου και η αποκατάσταση του αντιπάλου του Ιγνατίου, του οποίου τα δικαιώματα υποστήριζε ο Πάπας Αδριανός Β΄. Ωστόσο, ο Βασίλειος δεν είχε πρόθεση να υποχωρήσει έναντι της Ρώμης πέρα από ένα ορισμένο σημείο. Η απόφαση του Βόριδος Α΄ της Βουλγαρίας να υπαγάγει τη νεοσύστατη Βουλγαρική Εκκλησία στην Κωνσταντινούπολη αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για τη Ρώμη, η οποία ήλπιζε να την εντάξει στη δική της δικαιοδοσία. Όμως, με τον θάνατο του Ιγνατίου το 877, ο Φώτιος επανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο, και υπήρξε ουσιαστικά, αν και όχι τυπικά, ρήξη με τη Ρώμη. Αυτό το γεγονός υπήρξε κομβικό στάδιο στις συγκρούσεις που οδήγησαν τελικά στο Μεγάλο Σχίσμα, το οποίο διαχώρισε τη Ρωμαϊκή Καθολική Εκκλησία και την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία ως ξεχωριστούς εκκλησιαστικούς οργανισμούς.
Η βασιλεία του Βασιλείου σημαδεύτηκε από τον δύσκολο πόλεμο με τους αιρετικούς Παυλικιανούς, με κέντρο την Τεφρική στον άνω Ευφράτη, οι οποίοι επαναστάτησαν, συμμάχησαν με τους Άραβες και έφθασαν μέχρι τη Νίκαια, λεηλατώντας την Έφεσο. Ο στρατηγός του, Χριστόφορος, τους νίκησε το 872, και με τον θάνατο του αρχηγού τους Χρυσόχειρα το κράτος τους υποτάχθηκε οριστικά. Υπήρξε η συνηθισμένη μεθοριακή σύγκρουση με τους Άραβες στη Μικρά Ασία, που δεν απέφερε σημαντικά κέρδη, αλλά ενίσχυσε τα ανατολικά σύνορα της Αυτοκρατορίας. Η Κύπρος ανακτήθηκε, αλλά κρατήθηκε μόλις επτά χρόνια.
Η στέψη του Βασιλείου Α΄ ως συναυτοκράτορα, από το χειρόγραφο της Μαδρίτης του Σκυλίτζη.
Ο Βασίλειος υπήρξε ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας μετά τον Κώνστα Β΄ (641–668) που επιχείρησε ενεργή πολιτική για την αποκατάσταση της ισχύος της Αυτοκρατορίας στη Δύση. Συμμάχησε με τον Φράγκο Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Λουδοβίκο Β΄ (850–875), εναντίον των Αράβων, και έστειλε στόλο 139 πλοίων για να εκκαθαρίσει την Αδριατική από τις επιδρομές τους. Με τη βοήθεια του Βυζαντίου, ο Λουδοβίκος Β΄ κατέλαβε το Μπάρι από τους Άραβες το 871. Η πόλη τελικά έγινε ρωμαϊκό έδαφος το 876. Ωστόσο, η ρωμαϊκή θέση στη Σικελία επιδεινώθηκε και οι Συρακούσες έπεσαν στο Εμιράτο της Σικελίας το 878. Η αποτυχία αυτή βάρυνε τον Βασίλειο, καθώς είχε εκτρέψει στόλο που προοριζόταν για τη σωτηρία της Σικελίας, προκειμένου να μεταφέρει μάρμαρα για την ανέγερση ναού. Παρά την απώλεια της Σικελίας, ο στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς ο Πρεσβύτερος κατέλαβε τον Τάραντα και μεγάλο μέρος της Καλαβρίας το 880. Οι επιτυχίες στην Ιταλική χερσόνησο εγκαινίασαν νέα περίοδο ρωμαϊκής κυριαρχίας εκεί. Κυρίως, οι Ρωμαίοι άρχισαν να εγκαθιστούν ισχυρή παρουσία στη Μεσόγειο και ιδιαίτερα στην Αδριατική.
Ο Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών ανέπτυξε τη μεγαλύτερη οικοδομική δραστηριότητα στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη μετά τους χρόνους του Ιουστινιανού Α΄ (527–565), επιδιώκοντας να προβάλλει το ισχυρό του πολιτικό πρόγραμμα μέσα από την ιδιότητά του ως κτήτορα και δωρητή. Μέχρι το 1056, όταν πέθανε η Θεοδώρα, η τελευταία εκπρόσωπος της οικογένειας του Βασιλείου Β΄, η όψη της Κωνσταντινούπολης είχε αλλάξει αισθητά σε σχέση με δύο αιώνες νωρίτερα, όταν ο Βασίλειος ανέλαβε την εξουσία. Πέρα από τις προσθήκες στο Μέγα Παλάτιο, ανεγέρθηκαν πολλά σημαντικά κέντρα, κυρίως κατά μήκος των δύο κλάδων της Μέσης Οδού. Ωστόσο, οι διαστάσεις των νέων αυτοκρατορικών οικοδομημάτων μειώνονταν και ο χαρακτήρας τους γινόταν πιο ιδιωτικός· τάση που εκδηλώθηκε σαφέστερα όταν οι Κομνηνοί προτίμησαν το παλάτι των Βλαχερνών ως κατοικία τους, το οποίο ανταποκρινόταν καλύτερα στις ανάγκες και τις δυνατότητες των αυτοκρατόρων.
Ο Βασίλειος Α΄ και ο γιος του Λέων. Ο Λέων ανακαλύπτεται να φέρει μαχαίρι ενώπιον του αυτοκράτορα.
Ήδη από τότε που ο Βασίλειος Α΄ ήταν συναυτοκράτορας του Μιχαήλ Γ΄, συνέβαλε στην ακμάζουσα οικοδομική δραστηριότητα της Πόλης· και μετά τη δολοφονία του Μιχαήλ Γ΄ (24 Σεπτεμβρίου 867) συνέχισε με την ίδια ζέση προς την ίδια κατεύθυνση. Μέσα από τα οικοδομήματά του, ο Βασίλειος ανέδειξε την εξαιρετική θέση και σημασία της πρωτεύουσας, αφού περισσότερες από τριάντα νέες ή ανακαινισμένες εκκλησίες βρίσκονταν όλες μέσα στην πόλη ή πολύ κοντά στα τείχη της. Τα έργα του Βασιλείου είχαν μεγάλο πολιτικό συμβολισμό, ακόμη κι όταν η αφορμή για την ανέγερσή τους φαινόταν αρχικά προσωπική (όπως στην περίπτωση της αναστήλωσης του Αγίου Διομήδους κοντά στη Χρυσή Πύλη), ή όταν η ανοικοδόμηση γινόταν λόγω ζημιών από σεισμούς (Παναγία της Πηγής, Παναγία της Πλατείας Σίγμα, Άγιοι Απόστολοι και Αγία Σοφία). Σε κάθε περίπτωση, προβαλλόταν η προσωπικότητα, η ιδεολογία και η βασιλική μοίρα του ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας.
Ιδιαίτερη σημασία είχε η αναστήλωση του ναού του Αγίου Μωκίου, ενός πολύ δημοφιλούς αγίου στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και η ίδρυση της μονής της Αγίας Ευφημίας στο Πετρίον, όπου ασκήτευσαν οι τέσσερις κόρες του και όπου θάφτηκαν τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του. Ωστόσο, η πολιτική και ιδεολογική σημασία της ανανέωσης της πρωτεύουσας γίνεται πιο φανερή στην περίπτωση των σπουδαιότερων οικοδομημάτων μέσα στο Μέγα Παλάτιο. Ιδιαίτερης σημασίας ήταν η Νέα Εκκλησία, το κυριότερο εκκλησιαστικό ίδρυμα του Βασιλείου, η οποία είχε πενταπλή αφιέρωση (στον Χριστό, στην Παναγία, στον Προφήτη Ηλία, στον Άγιο Νικόλαο και σε έναν από τους αρχαγγέλους — αρχικά στον Γαβριήλ και αργότερα στον Μιχαήλ) και πιθανότατα είχε οικοδομηθεί ως σταυροειδής ναός με πέντε τρούλους.
Η Νέα Εκκλησία αποτελούσε την «απάντηση» του Βασιλείου όχι μόνο στον ναό της Παναγίας του Φάρου που είχε ιδρύσει ο Μιχαήλ Γ΄, αλλά και στην αυξανόμενη επιρροή του πατριαρχικού θεσμού στην Κωνσταντινούπολη. Οι μεταεικονομαχικοί πατριάρχες προέβαλλαν όλο και περισσότερο τον ρόλο και τη σχέση τους με τον Χριστό (σε βάρος της αυτοκρατορικής εξουσίας), ενώ η Αγία Σοφία εξελισσόταν σταδιακά στο κέντρο της ισχύος τους. Για τον λόγο αυτόν, η Νέα Εκκλησία αποκαλείται από ορισμένες πηγές «Νέα Μεγάλη (ή Βασιλική) Εκκλησία», υπογραμμίζοντας έτσι σαφώς τη σημασία της για την αυτοκρατορική εξουσία. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον ίδιο τον Βασίλειο, ο οποίος καθιέρωσε την ημέρα των εγκαινίων της, 1η Μαΐου (880), ως νέα επίσημη εορτή στην Κωνσταντινούπολη. Κάθε χρόνο την ημέρα εκείνη, τα εγκαίνια του μεγάλου ιδρύματος του Βασιλείου εορτάζονταν με επίσημη θρησκευτική λιτανεία στην πρωτεύουσα, σε παράλληλη αντιστοιχία με τον εορτασμό των εγκαινίων της Κωνσταντινούπολης στις 11 Μαΐου, που είχε θεσπίσει ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο ιδρυτής της πόλης. Το οικοδομικό πρόγραμμα του Βασιλείου στο Μέγα Παλάτιο, με έντονο πολιτικό χαρακτήρα, συμπληρώθηκε με την ανέγερση του παλατιού Καινουργίου, φημισμένου για τη μωσαϊκή του διακόσμηση, στην οποία απεικονιζόταν η ζωή του Βασιλείου.
Η ψυχολογία του Βασιλείου κλονίστηκε το 879, όταν πέθανε ο πρωτότοκος και αγαπημένος του γιος Κωνσταντίνος. Τότε ανέδειξε σε συναυτοκράτορα τον νεότερο γιο του, Αλέξανδρο. Ο Βασίλειος δεν συμπαθούσε τον φιλομαθή Λέοντα, τον οποίο μάλιστα κακοποιούσε σωματικά· πιθανόν υποπτευόταν ότι ήταν γιος του Μιχαήλ Γ΄. Στα τελευταία χρόνια, η σχέση του με τον Λέοντα σκιάστηκε από την υποψία ότι εκείνος ίσως ήθελε να εκδικηθεί τον φόνο του Μιχαήλ Γ΄. Ο Λέων τελικά φυλακίστηκε από τον Βασίλειο, όταν αποκαλύφθηκε υποτιθέμενη συνωμοσία· η φυλάκισή του όμως προκάλεσε δημόσιες ταραχές. Ο Βασίλειος απείλησε να τυφλώσει τον Λέοντα, αλλά αποτράπηκε από τον Πατριάρχη Φώτιο. Ο Λέων αφέθηκε τελικά ελεύθερος ύστερα από τρία χρόνια.
Ο Βασίλειος πέθανε στις 29 Αυγούστου 886 από πυρετό που προκλήθηκε μετά από σοβαρό κυνηγετικό ατύχημα: η ζώνη του πιάστηκε στα κέρατα ενός ελαφιού και φέρεται ότι σέρθηκε επί 16 μίλια μέσα στο δάσος. Διασώθηκε από έναν υπηρέτη που τον έκοψε με μαχαίρι, αλλά ο Βασίλειος τον υποψιάστηκε για απόπειρα δολοφονίας και τον εκτέλεσε λίγο πριν πεθάνει.
Μία από τις πρώτες πράξεις του Λέοντα ΣΤ΄, όταν έγινε βασιλεύς, ήταν η ανακομιδή, με μεγάλη επισημότητα, των λειψάνων του Μιχαήλ Γ΄ στο Αυτοκρατορικό Μαυσωλείο της Εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη. Η πράξη αυτή ενίσχυσε σημαντικά τη δημόσια αντίληψη ότι ο Λέων θεωρούσε τον εαυτό του γιο του Μιχαήλ.
