Όσιος Θεόφιλος Αρχιεπίσκοπος Νόβγκοροντ, 26 Οκτωβρίου
Ο Άγιος Θεόφιλος των Σπηλαίων του Κιέβου επιλέχθηκε με κλήρο ως Αρχιεπίσκοπος του Νόβγκοροντ μετά τον θάνατο του Αγίου Ιωνά (5 Νοεμβρίου). Χειροτονήθηκε Αρχιεπίσκοπος στις 15 Δεκεμβρίου 1472 στη Μόσχα. Μέχρι τότε ζούσε ασκητικά στη Μονή Ότενσκ και υπηρετούσε ως πρωτοδιάκονος υπό τον Αρχιεπίσκοπο Ιωνά, καθώς και ως εκκλησιάρχης της μονής.
Η αποστολή του ως ποιμένα του Νόβγκοροντ αποδείχτηκε πολύ δύσκολη. Η δήμαρχος Μάρθα Μπορέτσκαγια και οι οπαδοί της ξεσήκωσαν τον λαό εναντίον του Μεγάλου Πρίγκιπα της Μόσχας, Ιβάν Γ΄. Ο μοναχός Πίμεν, υποστηρικτής της Μπορέτσκαγια, προκάλεσε έχθρα ανάμεσα στον λαό και τον αρχιεπίσκοπο. Μερικοί από τους κατοίκους του Νόβγκοροντ ήθελαν μάλιστα να ταχθούν με τη Λιθουανία και, προδίδοντας το πριγκιπάτο της Μόσχας, κινδύνευαν να απομακρυνθούν και από την πίστη τους.
Ο Άγιος Θεόφιλος προσπάθησε να τους σταματήσει, λέγοντάς τους:
«Μην προδώσετε την Ορθοδοξία, ούτε να γίνετε ποίμνιο αποστατών. Θα επιστρέψω στο ταπεινό κελί μου, από το οποίο με τραβήξατε για να με ρίξετε στη ντροπή της ανταρσίας».
Η επιστολή του αυτή, γραμμένη το 1479, σώζεται μέχρι σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, ο λαός δεν άκουσε τη φωνή του και ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στη Μόσχα και το Νόβγκοροντ. Οι κάτοικοι του Νόβγκοροντ, αφού ηττήθηκαν, αναγκάστηκαν να ζητήσουν έλεος — και πολλοί σώθηκαν χάρη στη μεσολάβηση του Αγίου.
Το 1480, ο Άγιος Θεόφιλος στάλθηκε από τον Ιβάν Γ΄ στη φυλακή της Μονής Τσούντοβ στη Μόσχα, όπου έμεινε τρία χρόνια και εκεί πέθανε.
Σύμφωνα με την παράδοση, όταν ήταν άρρωστος στη Μονή Τσούντοβ, του εμφανίστηκε σε όραμα ο Άγιος Νήφων του Νόβγκοροντ (που είναι θαμμένος στις Σπηλιές του Αγίου Αντωνίου στο Κίεβο) και του θύμισε την υπόσχεσή του να τιμήσει τους αγίους της Λαύρας των Σπηλαίων. Λέγεται ότι ο Άγιος Θεόφιλος ξεκίνησε για το Κίεβο, αλλά καθώς πλησίαζε τον ποταμό Δνείπερο, αρρώστησε βαριά. Του αποκαλύφθηκε τότε πως, αν και δεν θα έφτανε ζωντανός στις Σπηλιές, το σώμα του θα αναπαυόταν εκεί. Πράγματι, έτσι έγινε — και τα λείψανά του φυλάσσονται σήμερα στις Μακρινές Σπηλιές.
Δεν έχουν σωθεί πολλές πληροφορίες για την πνευματική του ζωή, όμως η αγιότητά του επιβεβαιώθηκε από τα θαύματα που έγιναν μετά τον θάνατό του, χάρη στα άφθαρτα λείψανά του που διατηρούνται στη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου. Από τα λείψανα φαίνεται ότι είχε περιορισμένη κινητικότητα στα ισχία και πιθανόν δεν μπορούσε να περπατήσει μόνος του πριν πεθάνει. Υπάρχουν επίσης κάποιες αναφορές που λένε ότι αρχικά μπορεί να είχε ταφεί είτε στη Μονή Τσούντοβ είτε στον Καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας στο Νόβγκοροντ.
