Όσιος Αντώνιος ο Μετεωρίτης (Καντακουζηνός), 17 Ιανουαρίου

Ο Άγιος Αντώνιος (Καντακουζηνός) υπήρξε κτίτωρ και ηγούμενος της μονής Αγίου Στεφάνου, κατά το πρώτο μισό του ιε’ αιώνα. Οι ελάχιστες μαρτυρίες που διαθέτουμε γύρω από το πρόσωπό του είναι αρκετά συγκεχυμένες, καθώς ανάγονται σε πολύ μεταγενέστερους χρόνους (περίπου τον ιη’ αι.) 

Το επώνυμο του «Καντακουζηνός», το οποίο δεν είναι και σίγουρο, το συναντούμε σε σημείωμα ενός λειτουργικού χειρογράφου, υπ’ αριθ, 143 της μονής του Αγίου Στεφάνου: «εγράφη παρά αντονήου Κατακοζηνού κ(αι) κτήτορ του αγίου Στεφάνου πλησίον της με(γάλης Θομής, ονομαζόμενον Σταγούς) έτος αυδω (=1404)». Ίσως ο κώδικας αυτός, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα αποδιδόταν παλιότερα, κατά παράδοση, στον κτίτορα και ηγούμενο της μονής του Αγίου Στεφάνου Αντώνιο (Καντακουζηνό) και κάποιος πρόσθεσε εκ των υστέρων το μεταγενέστερο αυτό σημείωμα. Κατά συνέπεια παραμένει αβέβαιο και αναπόδεικτο, εάν ο κώδικας αυτός είναι αυτόγραφος του Αντωνίου (Καντακουζηνού). 

Το συναντούμε επίσης και σε μεταγενέστερη και αμφισβητούμενη μαρτυρία του ιερομονάχου της μονής του Αγίου Στεφάνου Αρσενίου, η οποία έχει συμπεριληφθεί σε υπόμνημα του έτους 1786, που ο ίδιος συνέταξε «περί του μοναστηρίου Μπουτόϊ, μετοχίου της μονής Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων εν Βλαχία». Στο υπόμνημα αυτό αναγράφεται ότι β’ ηγούμενος του Μπουτόϊ υπήρξε «ο αρχιμανδρίτης κυρ Αντώνιος ο Καντακουζηνός, και πάλιν υπέστρεψεν εις τα Μετέωρα εις τον άγιον Στέφανον, και έστειλεν ηγούμενον τον κυρ Νείλον αρχιμανδρίτην», «όστις Νείλος εστάλη δια να ηγουμενεύση εις το Μπουτόϊ εις τους 6921 (=1413)». 

Και σε ένα άλλο γράμμα του έτους 1413, που αναφέρεται στη αφιέρωση της κάρας του Αγίου Χαραλάμπους στη μονή του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων, γίνεται μνεία «του αρχιμανδρίτου του…. Μοναστηρίου (του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων) κυρ Αντωνίου (Καντακουζηνού)». 

Η τάση όμως και η διάθεση των μοναχών να θεωρούν κτίτορες ή ανακαινιστές των μοναστηριών τους ένδοξους βασιλείς και αυτοκράτορες ή γόνους αυτών, κυρίως για λόγους δόξας και ακτινοβολίας, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σύγχυση και να θεωρηθεί ως κτίτωρ της μονής του Αγίου Στεφάνου αντί του Αντωνίου ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ’ ο Καντακουζηνός (1347-1355). 

Τέλος, ο D. Nicol αποδεχόμενος και γνώμες παλαιοτέρων, υποστηρίζει ότι ο αρχιμανδρίτης Αντώνιος (Καντακουζηνός) ήταν γιος της βασίλισσας Μαρίας Καντακουζηνής († μετά το 1359), κόρης του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννου ΣΤ΄ Καντακουζηνού και του δεσπότου της Ηπείρου Νικηφόρου Β’ Orsini († 1359). Εάν λάβουμε υπόψη την παραπάνω άποψη, τότε ο κτίτωρ της μονής του Αγίου Στεφάνου όσιος Αντώνιος (Καντακουζηνός) πρέπει να θεωρηθεί εγγονός του αυτοκράτορα Ιωάννου ΣΤ΄ Καντακουζηνού (και μετέπειτα μοναχού με το όνομα Ιωάσαφ), και πρώτος ξάδελφος του βασιλέως Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου – μοναχού Ιωάσαφ, του δεύτερου δηλαδή κτίτορος (1387-88) της μονής Μεταμορφώσεως των Μετεώρων, γιατί η μητέρα του Ιωάννη - Ιωάσαφ μοναχού, Θωμαΐς, ήταν αδελφή του Νικηφόρου Β’ της Ηπείρου. 

Στη συγγένεια αυτή του οσίου με τους Ελληνοσέρβους ηγεμόνες της δυναστείας των Νεμανίδων μπορεί να αποδοθεί και η αφιέρωση της μονής στον πρωτομάρτυρα Στέφανο, όνομα το οποίο συναντούμε στους περισσότερους Σέβρους ηγεμόνες. 

Η παραπάνω όμως πληροφορία γύρω από τη συγγένεια του οσίου Αντωνίου με Βυζαντινούς αυτοκράτορες και Σέρβους βασιλείς παραμένει ανεπιβεβαίωτη και αναπόδεκτη, καθώς περιορίζεται μόνο στην ταύτιση του επωνύμου του Αντωνίου με το επώνυμο της μητέρας του Μαρίας Καντακουζηνής, χωρίς να γίνεται καμία αναφορά στο επώνυμο (Orsini) του πατέρα του Νικηφόρου Β’ της Ηπείρου. 

Τοιχογραφία του οσίου Αντωνίου (Καντακουζηνού) έχουμε στο ναύδριο του Αγίου Στεφάνου. Στο νάρθηκα, αριστερά ως προς τον εισερχόμενο, δίπλα στον αρχάγγελο Γαβριήλ, εικονίζεται ολόσωμος με τη μοναχική του ενδυμασία (μανδύα – κουκόλιο- μέγα σχήμα) κι με την κεφαλή του να περιβάλλεται από φωτοστέφανο, όπως συμβαίνει πάντοτε με όλους τους Αγίους της Εκκλησίας. Η παράσταση φέρει την επιγραφή: Ο ΟΣΙΟΣ Π(ΑΤ)ΗΡ ΗΜΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Κ(ΑΙ) ΚΤΗΤΩΡ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ. Στο χέρι του κρατάει ειλητάριο, στο οποίο αναγράφεται: «ει π(ατε)ρα καλείν με θέλετε, μιμεισθε μου τας πραξεις και τ(ον) βίον». 

Νεότερη ιστόρηση των οσίων Αντωνίου και Φιλοθέου, κτιτόρων της ιεράς μονής Αγίου Στεφάνου, έχει γίνει στο Καθολικό της μονής από τον αγιογράφο Βλάσιο Τσοτσώνη το έτος 1995. 

Αυτά τα ελάχιστα γνωρίζουμε γύρω από το πρόσωπο του οσίου Αντωνίου (Καντακουζηνού) κτίτορα της μονής Αγίου Στεφάνου. Δεν μας είναι γνωστά αγιολογικά κείμενα (ακολουθίες – κανόνες, συναξάριο ή βίος), που να αναφέρονται σε αυτόν. Ούτε ημερομηνία εορτασμού της μνήμης του αναγράφεται πουθενά. Η ιερά μονή του Αγίου Στεφάνου τιμά την μνήμη του στις 17 Ιανουρίου, μαζί με το β’ κτήτορα της όσιο Φιλόθεο.

Στό ἀρ­χεῖ­ο τοῦ μο­να­στη­ρι­οῦ σώ­ζε­ται ὁ ὑ­π’ ἀ­ριθ. 143 κώ­δι­κας μέ τρεῖς ἰ­δι­ό­γρα­φες καί λί­αν καλ­λι­γρα­φη­μέ­νες Θεῖ­ες Λει­τουρ­γί­ες, ἀ­πο­δι­δό­με­νες στόν κτί­το­ρα ὅ­σι­ο Ἀν­τώ­νι­ο. Ἡ γρα­φή τοῦ κώ­δι­κα εἶ­ναι ἰ­δι­αί­τε­ρα κομ­ψή καί καλ­λι­τε­χνι­κή, προ­ϋ­πο­θέ­τει δέ λό­γι­ο κω­δι­κο­γρά­φο.

Τό σι­γιλ­λι­ῶ­δες αὐ­τό γράμ­μα τοῦ πα­τρι­άρ­χη Ἱ­ε­ρε­μί­α Α΄, τοῦ ἔ­τους 1545, δέν ­σώ­ζε­ται σή­με­ρα στό μο­να­στή­ρι, ἀλ­λά τμῆ­μα αὐ­τοῦ δι­έ­σω­σε ὁ ἀρ­χιμ. Πορ­φύ­ρι­ος Οὐ­σπέν­σκυ, (Χρι­στι­α­νι­κὴ Ἀ­να­το­λή, σ. 428).

Τό διασωθέν κείμενο καί ἔ­χει ὡς ἑ­ξῆς:

«† Ἐ­πει­δὴ ζή­λῳ θεί­ῳ κι­νη­θεὶς ὁ ὁ­σι­ώ­τα­τος ἐν ἱ­ε­ρο­μο­νά­χοις κύ­ρι­ος Φι­λό­θε­ος ἀ­νε­καί­νι­σε τὸν σε­βά­σμι­ον καὶ θεῖ­ον να­όν, τὸν εἰς ὄ­νο­μα τι­μώ­με­νον τοῦ ἁ­γί­ου ἀρ­χι­δι­α­κό­νου Στε­φά­νου, τὸν κεί­με­νον ἐν τῇ κο­ρυ­φῇ, ἔ­χων συ­νερ­γὸν καὶ βο­η­θὸν εἰς τὴν ἔ­ξο­δον αὐ­τὴν καὶ τὸν ἐν ἱ­ε­ρο­μο­νά­χοις κύ­ρι­ον Γε­ρά­σι­μον ... ἀλ­λὰ δὴ καὶ τοὺς λοι­ποὺς μο­να­χούς, τοὺς ἐ­να­σκου­μέ­νους ἐν τῷ ῥη­θέν­τι να­ῷ, καὶ ὡς εἰ­πεῖν ἐκ βά­θρων θε­με­λί­ων τοῦ­τον ἀ­νή­γει­ρε καὶ ἐ­κό­σμη­σεν ὁ ῥη­θεὶς ὁ­σι­ώ­τα­τος ἱ­ε­ρο­μό­να­χος, καὶ κέλ­λας γύ­ρω­θεν πή­ξας πρὸς ἀ­νά­παυ­σιν τῶν ἐ­να­σκου­μέ­νων ἐ­κεῖ­σε καὶ τῶν ἄλ­λων πως πα­ρα­τυγ­χα­νόν­των, καὶ λοι­παῖς οἰ­κο­δο­μαῖς ἀ­να­κτί­σας καὶ βελ­τι­ώ­σας αὐ­τήν, ἔ­τι δὲ σκεύ­η καὶ βι­βλί­α ἐκ­κλη­σι­α­στι­κὰ συ­νά­ξας καὶ ἱ­ε­ρέ­ων ἀλ­λα­γὰς καὶ τ’ ἄλ­λα πάν­τα τὰ ἁρ­μό­ζον­τα τῇ μο­νῇ, πρὸς τοῖς δε καὶ με­τό­χι­ον ἐν τῇ χώ­ρᾳ τῆς Σθλά­ται­νας ποι­ή­σας, καὶ τοῦ­τον με­τὰ τῶν λοι­πῶν ἀ­δελ­φῶν καλ­λι­ερ­γή­σας, καὶ γῆν ἐν τού­τῳ ποι­ή­σαν­τες δι­ά­φο­ρον πρὸς ἐρ­γα­σί­αν τῶν τρο­φί­μων αὐ­τῶν, καὶ ἀμ­πε­λῶ­νας γύ­ρω­θεν αὐ­τοῦ ἀ­φι­ε­ρώ­σαν­τες, πα­τρι­κὰ ὄν­τας κτή­μα­τα αὐ­τῶν, ἔ­τι δὲ καὶ ἕ­τε­ρον ἀμ­πε­λῶ­να πλη­σί­ον τοῦ μο­νυ­δρί­ου αὐ­τοῦ φυ­τεύ­σαν­τες, καὶ πάν­τα ὅ­σα ἦν ὑ­πὸ τὴν δύ­να­μιν αὐ­τῶν κα­τα­σκευ­ά­σαν­τες, καὶ κοι­νο­βι­α­κῶς ζῆν ἐ­παγ­γει­λά­με­νοι, ἐ­ζή­τη­σαν τῇ ἡ­μῶν με­τρι­ό­τη­τι, ἵ­να δι­ὰ γράμ­μα­τος αὐ­τῆς πα­τρι­αρ­χι­κοῦ βε­βαι­ώ­σω­μεν αὐ­τήν, τοῦ εἶ­ναι ἀ­κα­τα­πά­τη­τον πα­ρὰ τοῦ θε­ο­φι­λε­στά­του ἐ­πι­σκό­που Στα­γῶν καὶ τοῦ ὁ­σι­ω­τά­του κα­θη­γου­μέ­νου τῆς σε­βα­σμί­ας καὶ βα­σι­λι­κῆς τοῦ Με­τε­ώ­ρου μο­νῆς, καὶ τῶν λοι­πῶν τῶν ἐν τῇ σκή­τῃ, ὡς ἔ­ξω­θεν οὖ­σαν τῶν συ­νό­ρων τῆς Σκή­τε­ως αὐ­τῆς».­

Οἱ ἅ­γι­οι κτί­το­ρες τι­μῶν­ται στήν μο­νή τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου τήν 17η Ἰ­α­νου­α­ρί­ου. Ὁ Ὑ­μνο­γρά­φος τῆς Με­γά­λης τοῦ Χρι­στοῦ Ἐκ­κλη­σί­ας ἱ­ε­ρο­μό­να­χος Ἀ­θα­νά­σι­ος Σι­μω­νο­πε­τρί­της ἐ­ποί­η­σε θαυ­μά­σι­α ἀ­κο­λου­θί­α πρός τι­μήν τῶν κτι­τό­ρων τῆς μο­νῆς τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου Φι­λο­θέ­ου καί Ἀν­τω­νί­ου μέ τίτλο: «Ἀ­κο­λου­θί­α τῶν ὁσί­ων καὶ θεοφόρων πατέρων ἡμῶν Ἀντωνίου καὶ Φιλοθέου, κτιτόρων τῆς ἱερᾶς καὶ σεβασμίας μονῆς Ἁγίου Στεφάνου , Ἅγιον Ὄρος 1986».

Ἐ­πί­σης, Χαι­ρε­τι­στηρίους Οἴκους πρός τι­μήν τῶν ὡς ἄ­νω ἁ­γί­ων Κτι­τό­ρων Φι­λο­θέ­ου καί Ἀν­τω­νί­ου, ἐποίησε ἡ Μοναχή Θε­ο­τέ­κνη μέ τίτλο: Εἰ­κο­σι­τέσ­σα­ρες Χαι­ρε­τι­στή­ρι­οι Οἶ­κοι εἰς τοὺς ὁ­σί­ους καὶ θε­ο­φό­ρους πα­τέ­ρας ἡ­μῶν Ἀντώνιον καὶ Φιλόθεον, δο­μή­το­ρας, κτή­το­ρας καὶ προ­στά­τας τῆς ἐν Με­τε­ώ­ροις ἱ­ε­ρᾶς καὶ σε­βα­σμί­ας μο­νῆς τοῦ ἁ­γί­ου ἐν­δό­ξου πρω­το­μάρ­τυ­ρος καὶ ἀρ­χι­δι­α­κό­νου Στε­φά­νου, Ἅγια Μετέωρα 2011.

Λειτουργικά κείμενα
Ἀ­πο­λυ­τί­κι­ον. Ἦ­χος δ΄. Τα­χὺ προ­κα­τά­λα­βε.
[Ἀθανασίου Ἱερομονάχου Σιμωνοπετρίτου]
Εὐφραίνεται χαίρουσα ἡ τοῦ Στεφάνου Μονή, πρὸς Κύριον ἔχουσα πρεσβείαν ἄμαχον, τετράριθμον φάλαγγα· ἅμα τῷ Διακόνῳ, Χαραλάμπη λευΐτην, σὺν δὲ καὶ τῶν κτιτόρων, τὴν σεπτὴν ξυνωρίδα, Ἀντώνιον, τὸν Ἀσκητὴν καὶ θεῖον Φιλόθεον.