Καθελκύεται το υποβρύχιο Παπανικολής Ι., 3 Νοεμβρίου 1927

Το υποβρύχιο που φέρει το όνομα Παπανικολής Ι (κωδικός Υ-2) γεννήθηκε ως προϊόν της μεταπολεμικής ελληνικής προσπάθειας να ξαναστήσει τον στόλο της χώρας μέσα στη δίνη των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Ναυπηγήθηκε στη Γαλλία, στα ναυπηγεία Ateliers et Chantiers de la Loire στη Νάντη, και καθέλκυσε στις 21 Δεκεμβρίου 1927 — ημέρα κατά την οποία υψώθηκε η ελληνική σημαία στη Τουλόν — σηματοδοτώντας την είσοδό του σε υπηρεσία και την αρχή μιας ζωής που θα το μετέτρεπε σε θρύλο του Πολεμικού Ναυτικού. 

Το όνομα που του δόθηκε δεν είναι απλά φόρος τιμής αλλά σύνδεση δύο εποχών: ο Δημήτριος Παπανικολής, ο Ναυτικός του 1821 που χρησιμοποίησε πυρπολικά στην Επανάσταση, λειτουργεί ως ιστορικός καθρέφτης όπου το σύγχρονο — εκείνο το σιδερένιο και μηχανοκίνητο υποβρύχιο — αντλεί τη νοηματοδότηση της πράξης του. Η επιλογή του ονόματος είναι συνειδητή: θέλει να κάνει παρούσα την ιδέα της ναυτικής αντίστασης, την περσόνα του εθνικού ήρωα και την παράδοση της αυτοθυσίας μέσα στη νέα τεχνολογική εποχή. Αυτή η συμβολική διάσταση συνοδεύει κάθε επιχείρηση του Υ-2 και εξηγεί σε μεγάλο βαθμό γιατί το σκάφος πέρασε γρήγορα από την τεχνική σε μια συλλογική, μνημειακή αφήγηση. 

Τεχνικά, το Παπανικολής ήταν υποβρύχιο της εποχής του μεταξύ μεσαίων εκτοπισμάτων: μήκος περίπου 62,5 μέτρα, πλάτος 5,3 μέτρα, βύθισμα γύρω στα 3,6 μέτρα και εκτόπισμα που κινούνταν γύρω στους 576–776 τόνους. Οι μηχανές του — diesel 1300 hp και ηλεκτρική 1000 hp — του έδιναν ταχύτητα κοντά στους 14 κόμβους επιφάνειας και περίπου 9 κόμβους κατάδυσης, και ο εξοπλισμός του περιλάμβανε έξι τορπιλοσωλήνες 21 ιντσών, ένα πυροβόλο 100 χιλιοστών και δύο πολυβόλα, με πλήρωμα περίπου 30 ανδρών. Παρότι ναυπηγήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 και δεν ήταν τεχνολογικά σύγχρονο όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος, η κατασκευή και το σόουλ του του επέτρεψαν να διαδραματίσει ενεργό ρόλο στους αγώνες του 1940-44. 

Απόσπασμα αναφοράς του κυβερνήτη του Παπανικολής (Υ2)

(© Ελλ. Πολεμικό Ναυτικό. πηγή: hellenicnavy.gr)

Όταν ξέσπασε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος και η Ελλάδα βρέθηκε σε πόλεμο τον Χειμώνα του 1940, το Παπανικολής ανέλαβε περιπολίες στην Αδριατική και το Ιόνιο. Υπό τη διοίκηση του πλωτάρχη Μιλτιάδη Ιατρίδη, το πλήρωμα του Υ-2 εκτέλεσε επιχειρήσεις όπου η τολμηρή χρήση του όπλου του σκάφους συνδυάστηκε με τη ναυτική τακτική της εποχής: στις 22 Δεκεμβρίου 1940 καταγράφεται η βύθιση του μικρού ιταλικού ιστιοφόρου Antonietta και στις 24 Δεκεμβρίου 1940 η βύθιση του 3.952 τόνων οπλιταγωγού Firenze, γεγονότα που ανέβασαν το κύρος του σκάφους και απέδειξαν ότι ένα ελληνικό υποβρύχιο μπορούσε να πλήξει σημαντικούς στόχους ακόμη και απέναντι σε μεγαλύτερες δυνάμεις. Αυτές οι επιχειρήσεις, μαζί με άλλες βυθίσεις και επιθέσεις μικρότερης κλίμακας, συγκέντρωσαν στο ενεργητικό του Υ-2 μεγάλο μέρος της πολεμικής του φήμης. 

Η κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα ώθησε το Παπανικολής να αναζητήσει ασφαλέστερες βάσεις στη Μέση Ανατολή. Η Αλεξάνδρεια έγινε το νέο λιμάνι εκκίνησής του και από εκεί, σε επιχειρήσεις που κράτησαν από τον Μάιο του 1941 έως το φθινόπωρο του 1944, το υποβρύχιο εκτέλεσε συνολικά εννέα (ή περισσότερες, ανά καταγραφές) πολεμικές περιπολίες εξορμώντας κυρίως στο Αιγαίο, γύρω από την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Εκεί, πέρα από βυθίσεις φορτηγών και επιταγμένων πλοίων μεγάλου εκτοπίσματος — μεταξύ των οποίων καταγράφονται εμπορικά φορτηγά γύρω στους 8.000 και 6.000 τόνους — το πλήρωμα πραγματοποίησε και ειδικές επιχειρήσεις: αποβιβάσεις και παραλαβές πρακτόρων και καταδρομέων, υποστήριξη επιχειρήσεων των Συμμάχων και αμφίβολου μεγέθους αλλά μεγάλης στρατηγικής αξίας χτυπήματα στη γραμμή ανεφοδιασμού του άξονα. Αυτές οι αποστολές αποκάλυψαν πως το Παπανικολής, πέρα από το ναυτικό όπλο, λειτούργησε και ως όχημα ειδικής δράσης και συλλογής πληροφοριών. 

Οι αλλαγές στη διοίκηση και οι συνθήκες επιχειρήσεων σε διαφορετικά θέατρα διαμόρφωσαν το ρόλο του σκάφους. Υπεύθυνοι και αξιωματικοί όπως ο Ιατρίδης, ο Νικόλαος Ρούσσης και ο Αθανάσιος Σπανίδης εμφανίζονται στις πηγές να αναλαμβάνουν διαδοχικά την ευθύνη του σκάφους, κάθε ένας με διαφορετική έμφαση στις τακτικές: από άμεσες επιθέσεις μέχρι αποστολές μεταφοράς προσωπικού και εκτέλεσης ειδικών ενεργειών με συνεργασία βρετανικών υπηρεσιών (SOE). Οι αφηγήσεις των μελών του πληρώματος — στιγμές όπως τα «σιωπηλά Χριστούγεννα του 1940», οι ώρες στο βυθό με την απειλή των εχθρικών ρίψεων και οι επιτυχίες στις προσεκτικά σχεδιασμένες ενέδρες — προσδίδουν στο ιστορικό υλικό ανθρώπινη διάσταση και έντονη δραματικότητα. 

Παρά την αξιόλογη δράση του, η φυσική φθορά και η τεχνολογική απαρχαιότητα έκαναν το τέλος του σκάφους αναπόφευκτο: επέζησε του πολέμου και επέστρεψε στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση το 1944, αλλά παροπλίστηκε το 1945 καθώς ήταν πια ξεπερασμένο για τις μεταπολεμικές ανάγκες του στόλου. Η μοίρα του δεν ήταν όμως η απόλυτη λήθη. Ο πυργίσκος του διασώθηκε και τοποθετήθηκε ως έκθεμα στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδας στον Πειραιά, όπου λειτουργεί ως απτό τεκμήριο της παρουσίας του στην ιστορία και ως μνημείο για τους ανθρώπους που υπηρέτησαν μέσα στο μέταλλο και τις μηχανές του. Επιπλέον, η μορφή του σώματος και οι πράξεις του έχουν καταγραφεί σε ντοκιμαντέρ, αρχειακή ύλη και ακόμη και σε γραμματόσημο που κυκλοφόρησε το 1978, επιβεβαιώνοντας την είσοδό του στην εθνική μνήμη. 

Το Παπανικολής Ι ενσωματώνει επομένως δύο αφηγήσεις που συγκλίνουν: την τεχνική αφήγηση ενός υποβρυχίου με τις δυνατότητες και τα όριά του και την πολιτισμική αφήγηση μιας χώρας που αναζητά και επινοεί τους ήρωές της. Η ένωση ονόματος, πράξης και μνήμης κάνει το Υ-2 παράδειγμα της μεταμόρφωσης του πολεμικού αντικειμένου σε σύμβολο. Κάθε βύθιση, κάθε αποστολή ειδικής φύσης, κάθε ιστορία του πληρώματος είναι κομμάτι μιας «μυθολογίας» που, παρά την ανάγκη τεκμηρίωσης των γεγονότων, παραμένει βαθιά ανθρώπινη και λογοτεχνική.

Πλοίαρχοι / Κυβερνήτες

Αντιπλοίαρχος Μιλτιάδης Ιατρίδης (1940–1941)

Υποπλοίαρχος Νικόλαος Ρούσσης (1941)

Υποπλοίαρχος Α. Παναγιώτου (1 Ιανουαρίου 1942 – 13 Μαρτίου 1942)

Αντιπλοίαρχος Π. Λίβας (14 Μαρτίου 1942 – 20 Απριλίου 1942)

Πλοίαρχος Αθανάσιος Σπανίδης (20 Απριλίου 1942 – 10 Οκτωβρίου 1942)

Υποπλοίαρχος Νικόλαος Ρούσσης (10 Οκτωβρίου 1942 – 1943)

Υποπλοίαρχος Χ. Μπότσαρης (1944)