Άγιοι Θεόδωρος ο πρίγκιπας και Δαβίδ και Κωνσταντίνος οι υιοί του, 19 Σεπτεμβρίου
Ο Άγιος και πιστός πρίγκιπας Θεόδωρος του Σμολένσκ και του Γιαροσλάβλ, γνωστός με το προσωνύμιο «Μαύρος» (δηλαδή «σκούρος» ή «μελαχρινός»), γεννήθηκε σε μια δύσκολη περίοδο για τη Ρωσία: την μογγολική εισβολή του 1237–1239. Στη βάπτισή του πήρε το όνομα του αγίου μεγαλομάρτυρα Θεοδώρου του Στρατηλάτη (8 Φεβρουαρίου), που τιμούνταν ιδιαίτερα από τους Ρώσους ηγεμόνες-πολεμιστές.
Ο Θεόδωρος έγινε γνωστός για τα πολεμικά του κατορθώματα. Όταν το 1239, με τις προσευχές της Παναγίας, ο Άγιος μάρτυρας Μερκούριος (24 Νοεμβρίου) έσωσε το Σμολένσκ από τον Μπατού, το μικρό παιδί Θεόδωρος δεν βρισκόταν εκεί, αφού τον είχαν φυγαδεύσει για ασφάλεια. Το 1240 πέθανε ο πατέρας του, πρίγκιπας Ροστισλάβος, δισέγγονος του αγίου πρίγκιπα Ροστισλάβου του Σμολένσκ και του Κιέβου (14 Μαρτίου).
Οι μεγαλύτεροι αδελφοί του μοιράστηκαν τα εδάφη του πατέρα τους και στον Θεόδωρο έδωσαν μόνο μια μικρή περιοχή, το Μοζάισκ. Εκεί πέρασε την παιδική του ηλικία, σπουδάζοντας την Αγία Γραφή, την εκκλησιαστική λατρεία αλλά και τη στρατιωτική τέχνη.
Το 1260 παντρεύτηκε τη Μαρία Βασίλιεβνα, κόρη του αγίου πρίγκιπα Βασιλείου του Γιαροσλάβλ (3 Ιουλίου), και έγινε πρίγκιπας του Γιαροσλάβλ. Απέκτησαν έναν γιο, τον Μιχαήλ, αλλά σύντομα έμεινε χήρος. Ο ίδιος έλειπε συχνά σε εκστρατείες, ενώ το παιδί μεγάλωσε με τη γιαγιά του, την πριγκίπισσα Ξένια.
Το 1277 οι ενωμένες δυνάμεις των Ρώσων πριγκίπων μαζί με ταταρικά στρατεύματα έκαναν εκστρατεία στη χώρα των Οσσετών και κατέλαβαν την ονομαστή πόλη Τετιακόφ. Η νίκη ήταν ολοκληρωτική. Από την εποχή του αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι (23 Νοεμβρίου), οι χαν της Χρυσής Ορδής, βλέποντας τη στρατιωτική και πνευματική δύναμη των Ρώσων, αναγκάστηκαν να αλλάξουν στάση: έκαναν συμμαχίες με τους Ρώσους πρίγκιπες και ζητούσαν τη στρατιωτική τους βοήθεια.
Η Ρωσική Εκκλησία αξιοποίησε αυτή τη νέα κατάσταση για να διαδώσει την πίστη. Ήδη το 1261, με τη μεσολάβηση του αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι και του μητροπολίτη Κυρίλλου Γ΄, ιδρύθηκε επισκοπή στο Σαράι, την πρωτεύουσα της Χρυσής Ορδής. Το 1276 η Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης, με πρόεδρο τον πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο, απάντησε σε ερωτήσεις του Ρώσου επισκόπου Θεόγνωστου σχετικά με το πώς πρέπει να βαπτίζονται οι Τατάροι, καθώς και πώς να γίνονται δεκτοί στην Ορθοδοξία οι Μονοφυσίτες και οι Νεστοριανοί.
Την ίδια εποχή ο πρίγκιπας Θεόδωρος βρισκόταν στη Χρυσή Ορδή. Στην εκστρατεία του στον Καύκασο είχε ξεχωρίσει για την ανδρεία του και κέρδισε την εύνοια του χαν Μένγκου-Τεμίρ, που σεβόταν την Ορθόδοξη Εκκλησία και εξέδωσε διάταγμα με το οποίο την απάλλασσε από φόρους. Οι χρονικογράφοι αναφέρουν: «Ο αυτοκράτορας Μένγκου-Τεμίρ και η σύζυγός του αγαπούσαν τον πρίγκιπα Θεόδωρο Ροστισλάβιτς και δεν ήθελαν να τον αφήσουν να επιστρέψει στη Ρωσία, εξαιτίας της ανδρείας του και της ομορφιάς του».
Ο Άγιος Θεόδωρος έμεινε τρία χρόνια στη Χρυσή Ορδή. Τελικά, «ο αυτοκράτορας τον έστειλε πίσω με μεγάλες τιμές» και ο πρίγκιπας επέστρεψε στο Γιαροσλάβλ. Όμως η γυναίκα του Μαρία είχε πεθάνει, και στην πόλη κυβερνούσε η πεθερά του Ξένια με τον εγγονό της Μιχαήλ. Οι κάτοικοι δεν δέχτηκαν τον Θεόδωρο πίσω: «Αυτό είναι το βασίλειο της πριγκίπισσας Ξένιας και ο Μιχαήλ είναι ο πρίγκιπας μας», του είπαν.
Έτσι ο Θεόδωρος γύρισε ξανά στη Χρυσή Ορδή. Εκεί η σύζυγος του χαν είχε ιδιαίτερη αδυναμία σ’ αυτόν και ήθελε να παντρευτεί την κόρη της. Μια τέτοια ένωση είχε τεράστια σημασία για τη Ρωσία: θα σήμαινε ότι ο χαν αναγνώριζε έναν Ρώσο πρίγκιπα ως ίσο του και, ακόμα πιο σημαντικό, ότι θα αναγνώριζε την Ορθοδοξία, αφού η Τατάρα πριγκίπισσα θα έπρεπε να βαπτιστεί χριστιανή. Ο χαν συμφώνησε, γιατί χρειαζόταν τη συμμαχία με τη Ρωσία: «Διέταξε να δοθεί η κόρη του στον πρίγκιπα Θεόδωρο και να βαπτιστεί πρώτα· και πρόσταξε να μην προσβάλλεται η Ορθόδοξη πίστη». Έτσι ο Άγιος Θεόδωρος παντρεύτηκε την κόρη του χαν, που βαπτίστηκε με το όνομα Άννα. Ο χαν τον τιμούσε πολύ: «Τον έβαλε να κάθεται απέναντί του, του έχτισε παλάτι και του έδωσε πρίγκιπες και άρχοντες για συνοδεία».
Στη Χρυσή Ορδή γεννήθηκαν οι γιοι του Θεόδωρου, ο Δαβίδ και ο Κωνσταντίνος. Ο Άγιος χρησιμοποίησε την τεράστια επιρροή που απέκτησε προς όφελος της Ρωσίας και της Εκκλησίας. Η Ορθοδοξία διαδόθηκε στους Τατάρους, οι οποίοι άρχισαν να υιοθετούν ρωσικά έθιμα και τρόπους ζωής. Έμποροι, αρχιτέκτονες και τεχνίτες μετέφεραν τον ρωσικό πολιτισμό στον Ντον, στον Βόλγα, στα Ουράλια και ακόμα πιο μακριά, στη Μογγολία.
Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι από εκείνη την εποχή ορθόδοξες εικόνες, σταυροί και καντήλια βρέθηκαν σε όλη την επικράτεια της πρώην Χρυσής Ορδής, που αργότερα εντάχθηκε στη Ρωσία. Ξεκίνησε έτσι ένα μεγάλο ιεραποστολικό έργο της Εκκλησίας προς την Ανατολή, που έφτασε μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό. Οι Ρώσοι πρίγκιπες και οι συνοδείες τους, πολεμώντας συχνά στο πλευρό των Μογγόλων, γνώρισαν τις απέραντες περιοχές της Ασίας και της Σιβηρίας. Το 1330, πάνω από τριάντα χρόνια μετά τον θάνατο του Θεόδωρου, κινεζικές πηγές αναφέρουν Ρώσους στο Πεκίνο.
Ο Άγιος έζησε στο Σαράι μέχρι το 1290, οπότε έμαθε ότι ο γιος του Μιχαήλ είχε πεθάνει. Ο χαν τον έστειλε πίσω στη Ρωσία με πολλά δώρα και μεγάλη συνοδεία. Έτσι ξανάγινε πρίγκιπας του Γιαροσλάβλ. Εκεί ασχολήθηκε με την ανοικοδόμηση και την ενίσχυση της πόλης, ενώ έδειξε ιδιαίτερη αγάπη για τη μονή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου.
Η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλη τη Ρωσία, και όλοι οι πρίγκιπες ζητούσαν φιλία και συμμαχία μαζί του. Ξεχώριζε η στενή σχέση του με τον Ανδρέα, γιο του αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι. Τον στήριζε σε κάθε του εγχείρημα και συμμετείχε στις εκστρατείες του.
Το 1296 ξέσπασε εμφύλια διαμάχη ανάμεσα σε δύο παρατάξεις πριγκίπων: από τη μία ο Άγιος Θεόδωρος με τον Μέγα Πρίγκιπα Ανδρέα, και από την άλλη ο Άγιος Μιχαήλ του Τβερ (22 Νοεμβρίου) με τον άγιο Δανιήλ της Μόσχας (4 Μαρτίου). Με τη βοήθεια του Θεού αποφεύχθηκε η αιματοχυσία. Σε συνέλευση πριγκίπων, οι επίσκοποι Συμεών του Βλαντιμίρ και Ισμαήλ του Σαράι κατάφεραν να συμφιλιώσουν τις δύο πλευρές. Η παρουσία του αγίου Θεοδώρου έδειξε ότι αξιοποιούσε την επιρροή του στη Χρυσή Ορδή για να φέρει ειρήνη στη Ρωσία.
Το 1297 προσπάθησε να ανακτήσει τα δικαιώματά του στο Σμολένσκ, τα οποία είχαν σφετεριστεί οι ανιψιοί του. Όμως δεν κατάφερε να πάρει την πόλη.
Λίγο αργότερα αρρώστησε βαριά. Στις 18 Σεπτεμβρίου 1299 ζήτησε να μεταφερθεί στη μονή της Μεταμορφώσεως. Εκεί έλαβε το μοναχικό σχήμα. Ζήτησε μάλιστα να τον βγάλουν στην αυλή της μονής, όπου είχε συγκεντρωθεί πολύς κόσμος, για να ζητήσει συγγνώμη από όλους και να συγχωρήσει όσους του είχαν κάνει κακό. Έπειτα, ήρεμος, δέχτηκε το μέγα και αγγελικό σχήμα.
Όλη τη νύχτα οι μοναχοί προσεύχονταν κοντά του. Κατά τη διάρκεια του όρθρου κοινώνησε των Αγίων Μυστηρίων. Στην τρίτη δοξολογία του Ψαλτηρίου έκανε το σημείο του σταυρού και παρέδωσε την ψυχή του στον Θεό. Το πρόσωπό του, λένε οι μαρτυρίες, έλαμπε σαν τον ήλιο.
Μετά τον θάνατό του τον διαδέχθηκε ο γιος του Δαβίδ (†1321). Ο άλλος γιος, ο Κωνσταντίνος, είχε ήδη πεθάνει. Η τιμή προς τον άγιο Θεόδωρο άρχισε αμέσως μετά την κοίμησή του. Ο επίσκοπος Πρόχορος του Ροστόφ (1322–1327) παρήγγειλε το περίφημο «Ευαγγέλιο του Θεοδώρου», στολισμένο με μικρογραφίες, προς τιμήν του. Ο Πρόχορος, που ήταν προηγουμένως ηγούμενος της μονής της Μεταμορφώσεως, γνώριζε προσωπικά τον άγιο και ήταν μάρτυρας της μοναχικής του κουράς και της δημόσιας μετάνοιάς του.
Στις 5 Μαρτίου 1463, στο Γιαροσλάβλ, ανακαλύφθηκαν τα λείψανα του αγίου Θεοδώρου και των γιων του Δαβίδ και Κωνσταντίνου. Ο χρονικογράφος αναφέρει: «Στην πόλη του Γιαροσλάβλ, στη μονή του Σωτήρος, ανέσκαψαν τρεις μεγάλους πρίγκιπες: τον Θεόδωρο Ροστισλάβιτς και τους γιους του Δαβίδ και Κωνσταντίνο. Ο Μέγας Πρίγκιπας Θεόδωρος ήταν άνδρας μεγάλου αναστήματος· οι γιοι του μικρότεροι. Είχαν ταφεί όλοι μαζί σε έναν τάφο». Η εντύπωση που προκάλεσε η μορφή του ήταν τέτοια, ώστε καταχωρίστηκε και στο Συναξάρι και στα εγχειρίδια αγιογράφων.
Η βιογραφία του αγίου γράφτηκε λίγο μετά την ανακομιδή των λειψάνων του από τον ιερομόναχο Αντώνιο της μονής του Σωτήρος στο Γιαροσλάβλ, με την ευλογία του μητροπολίτη Φιλίππου Μόσχας και πάσης Ρωσίας. Άλλη εκδοχή έγραψε ο Ανδρέας Γιούριεφ στη μονή του Αγίου Κυρίλλου της Λευκής Λίμνης. Μια τρίτη, πιο λεπτομερής βιογραφία, συμπεριλήφθηκε στο «Βιβλίο των γενεαλογιών», που συντάχθηκε στα χρόνια του τσάρου Ιβάν του Τρομερού και του μητροπολίτη Μακαρίου.
Ο ρωσικός λαός έπλασε και τραγούδια για τον πρίγκιπα Θεόδωρο, τα οποία τραγουδούσαν επί αιώνες στις περιπλανήσεις τους, δοξάζοντας την πίστη, τη φρόνηση, την καλοσύνη και την αγάπη του για την ανέγερση και τον καλλωπισμό των εκκλησιών.
Ἀπολυτίκιον (Ἦχος δ΄)
Ἐκ νεότητος ἠγάπησας τὸν Χριστόν, καὶ προθύμως ἐφύλαξας τὰς ἐντολὰς Αὐτοῦ· ἔλαβες τὸ χάρισμα τῶν θαυμάτων, καὶ νῦν ἰάσεις χαρίζῃ, Θεόδωρε, Δαβίδ καὶ Κωνσταντῖνε· πρεσβεύσατε τῷ Χριστῷ σωθῆναι τοὺς τιμῶντας ὑμᾶς.
Κοντάκιον (Ἦχος πλ. δ΄)
Ἐπὶ γῆς ὡς ἄγγελοι πολιτευσάμενοι, φωστῆρες λαμπροὶ ἐγενήθητε· νηστείᾳ, ἀγρυπνίᾳ καὶ πίστει, ὡς δένδρα Παραδείσου ἐρριζώθητε, καὶ ἐν προσευχῇ ἐξανθήσατε· ἰατροὶ γεγόνατε τὰς ψυχὰς θεραπεύοντες· θαυματουργοί, Θεόδωρε, Δαβίδ καὶ Κωνσταντῖνε, Χριστὸν δεήθητε, τῶν προσκυνούντων τὰ τίμια λείψανά σας, δοῦναι τὴν ἄφεσιν τῶν πταισμάτων.
